چرا کشور‌ها شکست می‌خورند؟

کتاب «چرا کشور‌ها شکست می‌خورند» می‌تواند راهنمای خوبی برای پاسخ به پرسش‏‌های متعددی از علل توسعه‌یافتگی و عقب‌ماندگی کشورها باشد. نویسندگان کتاب تعریفی روشن، بی‌ابهام، بینش‏‌افزا و تامل‏ برانگیز از نهادهای اقتصادی فراگیر و بهره‌کش ارائه می‌دهند و آن را برای تحلیل شرایط اقتصادی در سراسر جهان در ادوار تاریخی مختلف به‏ کار می‌گیرند. نویسندگان معتقدند شکل‏گیری نهادها را باید در بازه‏‌های زمانی دور و دراز مورد توجه قرار داد. روند تاریخی حرکت یک جامعه به سوی سازمان‌دهی نهادها است که مسیر توسعه اقتصادی کشور را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهد و آن را می‌سازد.

این کتاب را می‌توان کتابی میان‏ رشته‏‌ای تلقی کرد که رویکرد اقتصاد سیاسی را برای تحلیل به‏ کار می‌گیرد. مناسبات مشترک، روابط متقابل و همبستگی‏‌های میان اقتصاد و سیاست است که نهادها و چگونگی ساخت آنها را متاثر می‌سازند. در این کتاب، ادوار تاریخی کشورهای مختلف جهان در قرن‏‌های اخیر مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته‌اند. نهادهای سیاسی فراگیر و بهره‌کش و تعامل آنها با نهادهای اقتصادی فراگیر و بهره‌کش، یکی از موضوعات اصلی، جاری و ساری در کتاب است. این کتاب می‌تواند برای دانشجویان رشته‌های اقتصاد و علوم سیاسی مفید باشد و قابلیت تدریس در این دو رشته را دارد. این کتاب همچنین می‌تواند به‌عنوان منبعی برای درس اقتصاد توسعه مورد استفاده قرار گیرد. کتاب نه تنها برای خواننده حرفه‏‌ای و دانشگاهیان مفید است، بلکه حاوی نکات زیادی برای خوانندگان عادی نیز هست که علاقه‌مند به این پرسش هستند که چرا بعضی کشورها ثروتمند هستند و بعضی دیگر فقیر و می‌خواهند بدانند چه می‌شود که مسیرهای توسعه اقتصادی کشورها گاهی‏ اوقات خیلی واگرا هستند.

کتاب حاضر گرچه توسط دو اقتصاددان برجسته به رشته تحریر درآمده، اما از زبانی ساده و صریح برای تحلیل اقتصاد استفاده کرده است که در آن خبری از فرمول‏‌های پیچیده ریاضی نیست. همین امر می‌تواند موجب جذابیت بیشتر کتاب و افزایش طیف خوانندگان آن شود. رویکرد و روش نویسندگان در نگارش کتاب، هم از حیث روش‏شناسی و هم از نظر شیوه تجزیه و تحلیل و به چالش کشیدن دیدگاه‏‌های رقیب به‌منظور تحلیل توسعه اقتصادی بسیار جذاب است.

این کتاب که شش اقتصاددان برنده جایزه نوبل و شماری از اندیشمندان آن را تحسین کرده‌اند می‌تواند تاریخ اندیشه اقتصادی را متحول سازد. نویسندگان این کتاب همراه با گروهی از اقتصاددانان، شرط توسعه را گذر از نظام الیگارشی می‌دانند و سعی دارند شرایط اقتصادی موثر بر شکل‌گیری و فروپاشی نظام‌های خواص ‌سالار را تبیین کنند. این دیدگاه تحولی بزرگ در اندیشه اقتصادی است.

نویسندگان این کتاب سیاست‌های مرسوم اقتصاد کلان را از هر نوع که باشد، موضوعی ثانوی و موضوع اصلی توسعه را رابطه دولت با ملت می‌دانند. این گزاره محصول تجارب پرهزینه کشورهای مختلف جهان در طول تاریخ است. در طول چند دهه گذشته مکاتب اقتصادی، سیاست‌های مختلفی را برای دستیابی به توسعه اقتصادی پیشنهاد کرده‌اند. ابتدا تصور می‌شد می‌توان با انجام سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی، تاسیس شرکت‌های دولتی، سرمایه‌گذاری در امور بهداشت و آموزش عمومی ‌و سپس در دهه ۱۹۸۰ با حذف مداخله دولت در اقتصاد به عملکرد مناسب اقتصادی دست یافت؛ اما امروزه می‌دانیم این سیاست‌ها کمتر به نتایج مطلوب منتج شده‌اند.

این کتاب تحسین بسیاری از بزرگان علم اقتصاد از جمله کنت اَرو برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ۱۹۷۲، گری بکر برنده نوبل اقتصاد سال ۱۹۹۲ و پیتر دایموند برنده نوبل اقتصاد سال ۲۰۱۰ را بر انگیخت. این کتاب از سوی انتشارات «دنیای اقتصاد» ‌ترجمه و چاپ شده است. پرسش اصلی این کتاب این است که چرا برخی کشورها در دوران مدرن به راه توسعه و شکوفایی افتادند و بعضی دیگر که اوضاع و احوال مشابهی داشتند به راه توسعه‌نیافتگی و فقر قدم گذاشتند.

مولفان کتاب با نقد نظریه‌های رایج درباره عقب‌ماندگی کشورها از جمله نظریه‌های معطوف به اقلیم و آب و هوا و جغرافیا، نظریه‌های مبتنی بر فرهنگ و سنت‌های اجتماعی، نظریه‌های مبتنی بر جهل و ناتوانی حاکمان و امثال اینها، کوشیده‌اند ریشه‌های فقر را در نهادهای کشورها بجویند.

مولفان در مقدمه کتابشان آورده‌اند: «شهر نوگالس با حصاری دو نیم شده است. اگر روی این حصار بایستید و به شمال نگاه کنید، شهر نوگالس آریزونا واقع در استان سانتا کروز را خواهید دید. اینجا درآمد خانوارهای متوسط حدود ۳۰ هزار دلار در سال است. بیشتر نوجوانان به مدرسه می‏‌‌روند و اکثر سالمندان تحصیلات دبیرستانی دارند. به‌‌‌رغم تمام استدلال‏‌‌هایی که مردم درباره این موضوع مطرح می‏‌‌کنند که نظام بهداشت و درمان ایالات‌متحده ناکارآمد است، جمعیت، با امید به زندگی در سطح استاندارد جهانی، نسبتا سالم‏‌‌اند. بسیاری از ساکنان بیش از ۶۵ سال سن دارند و از خدمات بهداشتی و درمانی بهره‌مندند. این تنها یکی از خدمات فراوانی است که دولت‌ها ارائه می‏‌‌کنند که مردم آنها را بدیهی می‏‌‌پندارند، مانند ارائه خدمات برق، تلفن، شبکه فاضلاب، بهداشت و درمان عمومی، شبکه جاده‏‌‌ای که آنها را به شهرهای دیگر آن منطقه و سایر نقاط ایالات‌متحده وصل می‏‌‌کند و در نهایت قانون و نظم.

مردم نوگالس آریزونا می‏‌‌توانند بدون نگرانی درباره زندگی یا امنیت به فعالیت‏‌‌های روزمره‏‌‌شان بپردازند و دائما از دزدی، سلب ‏‌‌مالکیت یا سایر چیزهایی که سرمایه‏‌‌گذاری در کسب‏‌‌وکارها و خانه‏‌‌هایشان را به مخاطره می‏‌‌افکند در هراس نباشند. موضوعی که به همین‌اندازه اهمیت دارد این است که ساکنان نوگالس آریزونا، این را بدیهی می‏‌‌پندارند که دولت با وجود همه ناکارآیی‏‌‌ها و فساد مربوط به آن، کارگزار آنها است. آنها می‏‌‌توانند برای تغییر شهردار، نماینده کنگره و سناتورهایشان رای دهند؛ همچنین در انتخابات ریاست‌جمهوری نیز رای می‏‌‌دهند و تعیین می‏‌‌کنند چه کسی کشور آنها را اداره کند.

زندگی در جنوب حصار، تنها چند قدم آن‏‌‌طرف‏‌‌تر، تاحدی متفاوت است. درحالی‏‌‌که ساکنان نوگالس سونورا، در بخش نسبتا پررونقي از مکزیک زندگی می‏‌‌کنند، این‏‌‌جا درآمد متوسط خانوار حدود یک‌سوم آن در نوگالس آریزونا است. بیشتر سالمندان در نوگالس سونورا، تحصیلات دبیرستانی ندارند و بسیاری از نوجوانان به مدرسه نمی‏‌‌روند. مادران نگران مرگ‏‌‌ومیر نوزادان‏‌‌ هستند. شرایط نامساعد بهداشت و درمان آن‌گونه‌است که چندان تعجب‏‌‌آور نیست که ساکنان نوگالس سونورا، برخلاف همسایگان شمالی‌شان عمر طولاني ندارند. آنها همچنین به بسیاری از امکانات رفاهی عمومی دسترسی ندارند. جاده‏‌‌ها در جنوب حصار شرایط بدی دارند. قانون و نظم در شرایط بدتری است. جرم و جنایت زیاد است و راه‏‌‌انداختن یک کسب‏‌‌‌وکار فعالیتي پرخطر است. نه تنها خطر دستبرد وجود دارد؛ بلکه گرفتن همه مجوزها و چرب‏‌‌کردن سبیل افراد برای راه‏‌‌اندازی کسب‏‌‌وکار، کار آسانی نیست.

ساکنان نوگالس در ایالت سونورا، هر روز با فساد و بی‏‌‌کفایتی سیاست‌مداران زندگی می‏‌‌کنند. چگونه است که دو نیمه این شهر می‏‌‌توانند تا این حد متفاوت باشند؟ هیچ تفاوتی در جغرافیا، آب‌وهوا یا انواع بیماری‏‌‌های شايع در منطقه وجود ندارد، چراکه میکروب‏‌‌ها با هیچ‏‌‌گونه محدودیتی سر مرزهای ایالات‌متحده و مکزیک روبه‏‌‌رو نیستند. البته شرایط بهداشت و درمان کاملا متفاوت است، اما این امر ارتباطی با محیط بیمار ندارد؛ بلكه به‌این دلیل است که افراد جنوب مرز با شرایط بهداشتی نامطلوب و فقدان مراقبت‏‌‌های بهداشتی و درمانی مطلوب زندگی می‏‌‌کنند.

اما شاید ساکنان نیز خیلی با هم متفاوتند. آیا موضوع می‏‌‌تواند این باشد که ساکنان نوگالس آریزونا، نوادگان مهاجرانی از اروپا هستند، درحالی‏‌‌که ساکنان جنوب نوادگان آزتک‏‌‌ها هستند؟ اصلا این‏‌‌طور نیست. پیش‏‌‌زمینه‏‌‌های افراد دو طرف مرز تقریبا یکی است. بعد از استقلال مکزیک از اسپانیا در ۱۸۲۱، منطقه اطراف «لوس‌دوس نوگالس» بخشی از ایالت مکزیکی ویجا کالیفرنیا بود و حتی بعد از جنگ ۱۸۴۸-۱۸۴۶ آمریکا و مکزیک نیز بخشی از آن باقی ماند. در واقع، بعد از سال ۱۸۵۳ بود که مرز ایالات‌متحده به این منطقه گسترش یافت. این «لیوتنانت ان. مایکلر» بود که در حال نقشه‌برداری، به وجود «دره نسبتا زیبای لوس نوگالس» پی برد. اینجا، از هر طرف مرز، دو شهر رشد کرده‌اند.

اهالی نوگالس آریزونا و نوگالس سونورا، نیاکان مشترک دارند، از یک نوع غذا و موسیقی لذت می‏‌‌برند و شاید بتوان گفت «فرهنگ» مشابهي دارند. البته، توضیح خیلی ساده و صریحي برای تفاوت‏‌‌های میان دو نیمه نوگالس وجود دارد که احتمالا خیلی‌وقت است که شما آن را حدس زده‏‌‌اید: «اهالی نوگالس آریزونا، به نهادهایی اقتصادی دسترسی دارند که آنها را قادر به انتخاب آزادانه مشاغل، کسب تحصیل و مهارت‏‌‌ها می‏‌‌سازد و کارفرمایان را به سرمایه‏‌‌گذاری در بهترین تکنولوژی تشویق می‏‌‌کند که منجر به دستمزدهای بالاتر برای آنها می‏‌‌شود. آنها همچنین به نهادهای سیاسی دسترسي دارند که به آنها اجازه مشارکت در فرآیندی دموکراتیک برای انتخاب نمایندگان و تعویض آنها را می‏‌‌دهد.

خلاصه اینکه، سیاست‌مداران خدمات پایه‏‌‌ای (از بهداشت و درمان عمومی و جاده‏‌‌ها گرفته تا قانون و نظم) که شهروندان متقاضي آنها هستند را فراهم می‏‌‌کنند. اما اهالی نوگالس سونورا، آن‏‌‌قدرها خوش‏‌‌شانس نیستند. آنها در جهانی متفاوت زندگی می‏‌‌کنند که با نهادهای متفاوت شکل گرفته است. این نهادهای متفاوت انگیزه‏‌‌های نامتجانسی برای اهالی دو نوگالس و برای کارآفرینان و کسب‏‌‌وکارهای مایل به سرمایه‏‌‌گذاری در آنجا ایجاد می‏‌‌کنند. این انگیزه‏‌‌های ایجاد شده توسط نهادهای متفاوت، دلیل اصلی تفاوت‏‌‌های رونق اقتصادی در دو طرف مرز هستند.»