لائیسیسم و سکولاریسم، یگانگی و تفاوت

دو مقوله سکولاریسم و لائی سیسم از شباهت مطلق و تفاوت نسبی برخوردار اند.

دو مقوله یاد شده از نظر مفهومی تفاوتی با یکدیگر ندارند برای اینکه این عدم تفاوت را روشن کنم عبارتی را به اختصار از دائره‌المعارف میکروسافت در باره سکولاریسم در ترکیه نقل می‌کنم (مصطفی کمال بنیانگزار جمهوری ترکیه که نخستین رئیس جمهور از ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۸ بود در کشورش سکولاریزاسیون یا به عبارت دیگر لائیسیسم برقرار کرد و آن را در قانون اساسی کشور گنجاند) دائره‌المعارف یاد شده، در متن بالا معنی این دو مفهوم را یکسان گرفته است.

سکولار از ریشه سِکولوم به معنی دنیا و زندگی زمینی می‌آید. به هر شکلی از جهانی و زمینی‌شدن مناسبات اجتماعی گفته می‌شود و به همین سبب جدایی دین از دولت را نیز در بر می‌گیرد. پس تفکر و اندیشه سکولار این جهانی بازتاب تکوین زندگی در متن مناسبات این جهانی سکولار است. این شیوه زندگی و اندیشه از دستاوردهای دو جنبش هومانیسم و روشنگری است هدف هومانیسم و روشنگری گسترش مناسبات اجتماعی بر اساس خرد مستقل انسانی یعنی خرد رها شده از پیش شرط‌های مذهبی بود.

اما واژه لائیک و لائی‌سیسم از ریشه لاتینی لائیکوس به معنای این جهانی، غیر روحانی و در اصطلاح انقلاب مشروط، مکلا به کار می‌رود، در برابر کلریکوس که به معنای معمم یا روحانی ـ آخوند ـ است.

پس می‌بینیم بین لائیکوس و سکولوم از نظر مفهومی و تاریخی تفاوتی وجود ندارد. تفاوت قائل شدن بین آنها یا اغراق در تفاوت کاربردی میان آنها می‌تواند در پراتیک سیاسی و در شناخت مراحل استراتژیک جنبش، ایجاد اشتباه و اختلاف کند. برای روشن ساختن این گره باید نکته‌ای را روشن کنیم: در بلژیک و فرانسه قرن نوزدهم سکولاریزاسیون با گرایش ضدکلیسایی آنتی‌کلریکال و حتی ضدمذهبی همراه بود و به همین سبب کلیسای کاتولیک به رهبری پاپ پی یازدهم این سکولاریسم ضدمذهبی را لائیسیسم یا طاعونی که جامعه بشری را فاسد می‌کند نامید.

با این ترتیب در نگاه اول می‌توان گمان کرد که لائیسیسم مساوی است با سکولاریسم تند و ضد مذهبی در حالی که در متن‌های دیگری با معنایی از سکولاریسم مواجه می‌شویم که برخی گروهها در کشورهای غربی برای سکولاریسم قائل شده‌اند؛گروه‌هایی که وظیفه سکولاریسم را مسیحیت‌زدایی یا مذهب‌زدایی می‌دانند. با این تعبیر سکولاریسم نزد این گروه‌ها با لائیسیسم تند بلژیکی و فرانسوی یگانگی دارد.

به این سبب است که می‌گوییم این دو واژه هم از نظر تاریخ اجتماعی و هم از نظر مفهومی، معنای یگانه‌ای را افاده می‌کنند. عمده، این یگانگی مفهومی و تاریخی است.گرچه گاه اصطلاحاً یا به خاطر تفاوت‌های زبانی، متفاوت بکار رفته باشند.

قائل شدن تفاوت شکل‌گرایانه فرمالیستی میان لائیسیسم و سکولاریسم به این ترتیب که زیر تاثیر سکولاریسم ضدمذهبی فرانسه و بلژیک لائیسیسم را مرحله بالاتری از سکولاریسم دانستن می‌تواند به اغراق یا تند روی در ظرفیت تحول اجتماعی ایرا ن بیانجامد یعنی خواست لائیسیسم فرانسوی و نه سکولاریسم انگلیسی و آلمانی و دانمارکی و.... ــ برای جامعه ما از لحاظ شکلِ طرح چندین گام و چندین مرحله فراتر ا زحتی ظرفیت یک جنبش ملی و سراسری در ایران فردا خواهد بود.

بدنبال یک فراجنبش ملی بودن، ما را از بستر تحول ملی در جامعه ایرانی و مواریث نهضت ملی آن جدا خواهد کرد. به باور من طرح جنبش ملی که یک طرح سکولار یعنی لائیک به معنای مطلقِ واژه است ما را از بکار بردن معنای اختصاصی و نسبی از لا ئیسیسم در تفاوت با سکولاریسم که تنها در فرانسه و بلژیک ونه در سایر کشورهای غربی مصداق داشته است بی نیاز می‌کند.

انگیزه روانشناسانه تمایل به تفکیک این دو مفهوم از یکدیگر به مثابه دو مرحله عالی و دانی، از رسانتیمان ضد مذهبی که جمهوری اسلامی مسئول اصلی آن است برمی خیزد.

ناصر کاخساز 20.07.2013
www. hadewasat.com