«مرگ، گاهی ریحان می‌چیند»!

باید مال حدود ۵۰ سال قبل باشد این خاطره که دوران دانش آموزی، چند تابستان به روستای آبا و اجدادی‌مان در اطراف زنجان می‌رفتیم. چه صفایی داشت میهمان بودن در خانه خشت و گلی و پر از صفای خاله جان، کنار تنور به پخت لواش نگاه کردن و خوردن نان تازه و لذت بردن از بوی آبگوشتی که در دیزی سیاه و دوده گرفته‌ای در ته تنور داشت قلقل می‌کرد. و شب‌ها دستجمعی روی بام کاهگلی خوابیدن، و در سکوت رازآلود دهکده به آسمان پر از ستاره خیره شدن.

مشهدی احمد شوهر خاله‌ام بیشتر وقت‌اش را صرف باغچه‌ای می‌کرد که خیلی چیزها در آن کاشته بود و بسیار هم به آن علاقه داشت. باغچه بسیار دورتر از خانه و در نزدیکی چشمه‌ای قرار داشت. برای ما هم لذتی بالاتر از این وجود نداشت که لای کرت‌ها و لابه لای بوته‌ها و درخت‌ها بگردیم و به دست خود خیار و گوجه فرنگی بچینم و همان جا بخوریم. خوشه‌ای انگور را بر روی سنگ ریزه‌های چشمه زلال قرار دهیم تا شفاف‌تر و خنک‌تر شود. در آن جا بود که از نزدیک با پدیده‌ای مواجه شدم که برای ذهن کودکانه من عجیب بود. مشهدی احمد برای حفاظت از بعضی نهال‌هایی که تازه کاشته بود، مدت‌ها به تنهایی از شب تا صبح در کنار کرت‌ها می‌خوابید و از کاشته‌هایش مراقبت میکرد تا از گزند جانوران در امان بمانند و پا بگیرند. نوع تخم یا نهال و این که چه جانوری به آن علاقه داشت، یادم نمانده است. ولی خوب یادم هست که در آن سن کودکی از تصور این که در آن شب‌های ظلمانی و دلهره آور دهکده، شبی را تنها در مزرعه و باغچه‌ای بی حصار بگذرانم ترس وجودم را فرا می‌گرفت.

این روزها که به ایمان و ضرورت مراقبت از آن فکر می‌کردم ناخواسته یاد مراقبت پیرمرد از نهالش افتادم با شب خوابی تک و تنهایش در باغچه!

در نوشته قبلی با عنوان "بیماری و ایمان"، خطاب به همدردان بیمارم، از ضمیر خودم گواهی داده بودم که روشنایی یک ایمان فرادینی، در تحمل کردن بیماری علاج ناپذیرم (ای.ال.اس) تاثیر به سزایی داشته است. این بارهم تاکید می‌کنم خوشحالم که این سرمایه معنوی را دارم و در این روزهای سخت روحی، مددکارم شده است. برای همین هم تاکید کرده بودم که برایم بالا و والاترین ارزش معنوی در زندگی‌ام می‌باشد.

در نگرش توحیدی به هستی که از دورترین کهکشان‌ها و ستاره‌های تازه متولد شده‌ای که نورشان چندین میلیون سال دیگر به زمین خواهد رسید، (راستی، ما آن موقع کجاییم؟!)، تا این درختان سر به فلک کشیده پارک مقابل خانه ما و تک و توک پرندگانی که لحظه‌ای روی آن اطراق می‌کنند و می‌روند و این نوجوانی که با شتاب روی برف‌ها گام برمی دارد تا بروشورتبلیغاتی به خانه‌ها بیندازد؛ و نیز برف زیر پایش همه و همه جزو یک توپ پارچه پرنقش و نگاری هستیم که درهستی باز شده و بازشدنش ادامه دارد و خواهد داشت. تفاوت‌هایی که در این توپ پارچه در زمانه و مهلت حیات خود می‌بینیم از روی ملاک و معیارهای زمینی ماست و البته درست هم هست. اما در نگاه توحیدی، جملگی تن واحدی هستند که کل هستی را پر کرده است. اگر لحظاتی این طوری هشیار شویم، مثل ملودی زیبایی است که در هر نقطه از بیکرانگی هستی که باشی، همان را با گوش جان می‌شنوی. گاهی در این حضور، بر خاک سرخ مریخ دست می‌سایم و احساس خوش آشنایی می‌کنم! عجیب است که عموم ادیان، طوری وانمود می‌کنند که خدایی در نقطه‌ای در بیرون هستی بر تخت نشسته و آن را هدایت می‌کند!

بر این باورم که جرثومه و شعله‌ای از ایمان در نهاد هر انسانی به ودیعه نهاده شده است و تنها نوع زندگی اجتماعی و خصوصیات فردی اوست که رنگ و عنوان متفاوتی به آن میزند، وگاه، رنگ انکار نیز به خود می‌گیرد! من درنقطه‌ای از زندگی‌ام به این منطق رسیدم که باید از این شعله ایمانم مراقبت کنم و شب‌هایی در کرت قلبم بخوابم تا از گزند شک و لاابالی گری و بی قیدی مصون بماند.

در ایام جوانی می‌خواندم و می‌شنیدم که مطالعات علمی، فلسفی و روشنفکری به ایمان آدم خلل وارد می‌کند. به خصوص خدای شخص وار و دین موروثی، مرتب زیر ضرب این سه بود. علم، اساسا با تجربه سر و کار داشت و تقریبا هر چیزی (هر فکر و اندیشه‌ای) را که قابل بردن روی میز آزمایشگاه نبود، پس می‌زد. منتها، منصف بود. می‌گفت متافیزیک، اصلا در قلمرو کار و صلاحیت من نیست نظر بدهم که، هست یا نیست. وقتی به این حقیقت دست یافتم، خیالم از بابت علم راحت شد. اما فلسفه تاثیرش جدی و اغلب مخرب بود. کتاب و نظرات هر فیلسوفی را که تمام می‌کردی، احساس می‌کردی خدایت خط خطی و معیوب شده است. "قادر متعال" تو اغلب در برابر فیلسوفان کم می‌آورد. به خصوص در دهه ۴۰ و ۵۰ که فلسفه ماتریالیستی در همه جای دنیا سوار بر موج انقلاب و لوله سلاح دلربایی می‌کرد، حال خدایت اصلا خوب نبود! هر روز یک سوال جدید روی میزش می‌گذاشتی و او سرش را پایین می‌انداخت!

خصیصه اصلی روشنفکری شک کردن و نقد است نسبت به همه کس و همه چیز. خدا و پیغمبر و دین و مذهب‌اش از دست این هم در امان نماند. بهتر است بگویم که چیز زیادی از آن باقی نماند!

آیا باید برای حفظ باورهایم، از علم و فلسفه فاصله می‌گرفتم وعطای روشنفکری را به لغایش می‌بخشیدم؟ هرگز! این‌ها از مهم ترین دستاوردهای انسان در مسیر تکاملش بودند و غل و زنجیرهای زیادی از دست و پایش گشوده بودند و هنوز می‌گشایند و در آینده نیز خواهند گشود. پس این تضاد، درکشاکش‌های درونیم سر از کجا درآورد؟

سالیان طول کشید تا به نقطه‌ای برسم که کورسوی ایمان درونی‌ام به توحید فراگیر در هستی و آفرینش را از زیر دست و پای دین موروثی و خدای مرد صولت‌اش خارج سازم و از سوی دیگر، آن را از گزند شک و وسواس‌های فلسفی و روشنفکری محفوظ نگاه دارم. در واقع، بردمش آن بالا بالا‌ها نشاندم و دیگر پایین‌اش نکشیدم. یعنی زمانی که به این نتیجه رسیدم که بالاترین ارزش در زندگی‌ام هست و از من در هر زمان مساله حل می‌کند، به مراقبت جدی از آن پرداختم.

در گذشته، گاهی تلخی جانکاه یاس وخلاء فلسفی و تنهایی و ول شده گی در هستی را حس کرده بودم و لذا قدر بارقه ایمان را خوب می‌دانستم و می‌دانم. به خصوص آن دسته که بر آن بودند که انسان را برای جهان بدون خدا آماده کنند. قسمت این بود که این اواخر، به طور اتفاقی بعد از دوران جوانی، یک بار دیگر شاهکار سارتر: "تهوع" را بخوانم. درست جایی که قهرمان به پوچی و یک نواختی رسیده این داستان اجتماعی – فلسفی، توی دستانش استفراغ می‌کند، همین احساس "تهوع توی دست"، به من دست داد؛ از این زندگی‌ای که همه چیزش در خودش خلاصه می‌شود با تمام وجوه مادی و پوچ وکسل کننده و بی چشم انداز آن. این "زندگی" و "وجود"، برایم "اصالت"‌اش را از دست داد. دو دستی چسبیدم به ایمانم. وجود، بدون یک باور متافیزیکی در ورای آن، مثل یک غذای بدون نمک، زندگی‌ام را از معنا تهی می‌ساخت.

نگاه مکانیکی، توضیح دهنده تمامیت هستی نیست. باور داشتن به این که هستی، بخش غیرمادی هم دارد، پشت گرمی و پناهگاه روحی و معنوی به من می‌دهد و چه چیزی بهتر از این. آیا می‌شود با آن رابطه برقرار کرد؟

اندیشمندان می‌گویند هنوز فقط یک صدم هستی شناخته شده است. و می‌افزایند که شتاب پیشرفت‌های علمی در صد سال بعد چندین و چند برابر آن در صد سال قبل خواهد بود. حتی دانشمندی پیش بینی کرده است که پيشرفت بشريت در قرن بيست و يکم معادل بیست هزار سال خواهد بود. برخلاف ایام جوانی، نظریه‌ها ودست آوردهای علمی، چراغ توحید را در درونم منور می‌کند. این دشمن سابق خدا!، غذای روحم شده است. با این نگاه، شیرینی علم برایت صد چندان می‌شود.

من اکنون این نوشته را به زحمت و حرف حرف با باقی مانده رمق انگشتان دست چپم تایپ می‌کنم؛ آن هم یا توی رختخواب یا روی ویلچر. یکی دو ماه بعد از این با چشمانم خواهم نوشت. هفته قبل تکنسینی از طرف بیمه آمد برای آشنا کردن من با این سیستم جدید. کامپیوتری مدرن را در نیم متری صورت من نصب کرد که صفحه حساس آن با محور دو چشم من تنظیم می‌شد. کیبرد (صفحه حروف) در پایین صفحه مانیتور ظاهر شده و من با خیره شدن روی هر حرف، آن حرف در قسمت بالای مانیتور نوشته می‌شد. تکنسین با حوصله، زمانی با رضایت خاطر با ما خداحافظی کرد که من موفق شدم یک جمله برایش با چشمانم بنویسم، بدون این که کمترین حرکتی داشته باشم. بی اختیار یاد تکیه کلام‌های عامیانه خودمان افتادم که می‌گفتند: فلانی با چشمانش حرف می‌زند. یا: همه چیز را در چشمانش خواندم!

صرف نظر از این که چه تعداد از ما از این پیشرفت علمی اطلاع داشته ایم، می‌توان پرسید که ۳۰ – ۴۰ سال قبل در مخیله کدام یک از ما این دستاورد بشری خطور می‌کرد؟ به جز دیدن آن در برخی فیلم‌های تخیلی‌هالیوود! هم اکنون از طریق یک کامپیوتر کوچک باطری دار به اندازه کتاب، با یک کلیک، یک کتابخانه کتاب، صدها فیلم و عکس و ... در عرض چند ثانیه از این سوی دنیا به آن سوی دنیا بر بال امواج الکترو مغناطیس فرستاده می‌شود. اگر صد سال قبل این را به یکی می‌گفتی فکر می‌کرد که دیوانه شده‌ای و به قول معروف، سیم‌های مغزت قاطی شده است! ظاهرا در هوای صاف و بی شکلی که پیرامون ما را در بر گرفته، چیزی دیده نمی‌شود و گاه آرامش آن را فقط پرندگان زیبا به هم می‌زنند. اما میلیون‌ها شی نامریی بدون کمترین مزاحمتی در برابر چشمان ما در رفت و آمدند. ما تنها از طریق دستگاه‌های گیرنده به واقعیت این تصویرها و صداها پی می‌بریم. می‌توان تخیل کرد که بشر روزی عینک‌هایی بسازد که محتوای این امواج را در هوای آزاد ببیند! یادمان نرود که این امواج از قبیل اشعه گاما، مادون قرمز، امواج رادیویی، میکروویو و... امواجی هستند که بشر فعلا در این نقطه از تکامل علمی‌اش شناخته است؛ راستی صد یا هزار سال بعد، وضع از چه قرار خواهد بود؟ با آن که خواجه شیراز از خیال پردازی در این زمینه‌ها منع‌مان کرده:
معشوق چون نقاب ز رخ در نمی‌کشد / هر کس حکایتی به تصور چرا کنند

با این حال جلوی ذهنم را نمی‌گیرم: از کجا معلوم در فاصله‌های میلیون و میلیارد سال نوری از ما، هم اکنون شبه کامپیوترهایی نباشد که کل کره زمین با ۶ میلیارد جمعیت، فقط یک لینک ساده در آن باشد، که با یک کلیک، تمامی اطلاعات و فیلم سه بعدی و زنده عمر چند میلیارد ساله زمین با کلیه موجودات آن و از جمله خود ماها و اجدادمان پشت اندر پشت، ظاهر می‌شود! البته وقتی اعداد و ارقام فرضیه‌های علمی، به میلیارد گفته می‌شود نفس آدم بند می‌آید! مثل این یکی: زمین 5 میلیارد سال دیگر از بین می‌رود. تازه، هر بار دانشمندان، این ارقام را افزایش می‌دهند. همین چند روز پیش اعلام شد که دانشمندان ژاپنی میدان‌های مغناطیسی جدیدی در قطب جنوب خورشید کشف کرده‌اند که صد برابر قدرتمند‌تر از میزانی است که تاکنون تصور می‌شد. خورشید در ۱۵۰ میلیون کیلومتری زمین واقع است و حیات بر روی کره خاکی ما، مدیون آن است.

من معمولا در مواجهه با این نوع فرضیه‌ها و ارقام راجع به هستی و کائنات و جهت کاستن از حیرت و سرگشتگی فلسفی‌ام، ترجیح می‌دهم به عرفان پناه ببرم. به تجربه دریافته‌ام که داشتن بینش عرفانی یا فلسفی و یا دینی، بسا بیشتر از نگاه خشک علمی یا ماتریالیستی، دلهره‌ها، تنهایی‌ها، خلاء‌های روحی انسان و ترس‌اش از مرگ مقدر را تقلیل و تسکین می‌دهد.

من از فکر به متافیزیک لذت می‌برم و روح و روانم را با آن تنظیم می‌نمایم. یک نوع ماندگاری و جاودانگی انسان را در این لایتناهی و بی کرانگی هستی احساس می‌کنم و خودم را به زودی، آرام غنوده در آغوش آن احساس می‌کنم. این که چه شکلی و با چه مکانیزمی برایم مهم نیست. همین رازآلودگی عارفانه‌اش محتوای ایمان مرا تشکیل می‌دهد و باعث نشاط درونی‌ام می‌شود. حتی می‌خواهم خشن‌تر از این نیز بگویم: من به آن احتیاج دارم، پس هست! ایمان، همین نیاز روحی و معنوی است. این اعتقادی کاملا شخصی است و هرکس در عمق ضمیرش تصوری اختصاصی از آن دارد. دوستی پرمهر و کمیاب که خود اهل خرم آباد است، یکباربرایم نوشته بود که خدایش: " ... خدایی ساده و مهربان و راستش یک پا لر است"! خدای به درد بخور و مساله حل کن همین است. از همین نقطه است که باور متافیزیکی از مابعدالطبیه دینی والاهیات جدا می‌شود و معبود فرادینی، موقعیت ممتاز خود را در جهان امروز می‌یابد و تنهایی و سرگشتگی فلسفی خیلی‌ها را پاسخ داده و به روحشان آرامش می‌بخشد. یک چنین خدابی، همواره در یک حصار درک و احساس شخصی باقی خواهد ماند. به تعبیر عارفان، این وجود مطلق، در هر قلب و ذهنی، تجلی اختصاصی خودش را دارد. به جز این، چگونه یک موجود نسبی می‌تواند پدیده مطلق را تعریف کند و آن را در اختیار عموم قرار دهد؟ حتی با این که ادیان سعی می‌کنند طول و عرض و فیگور نسبتا مشخص و محدودی از خدای خود ارائه دهند، باز، هر دینداری تصور شخصی‌اش را نیز به آن اضافه می‌کند. به هرحال، هرگاه کورسوی یک چنین نیازی در اعماق ضمیرتان پیدا شد، زود دستگیرش کنید و در بهترین نقطه قلب تان جایش دهید و دورش بگردید؛ خودش هست: ایمان! طولی نخواهد کشید که دو طرفه بودن این رابطه را احساس خواهید کرد: "به یاد من باشید تا به یاد شما باشم".

حدود ده سال پیش بود که در پارکی در همین دور بر با دوستی قدیمی قدم می‌زدیم و از هر دری سخنی. یک مرتبه درآمد که فلانی، من از مرگ می‌ترسم، تو نه؟ بهش گفتم نه، چه ترسی! پرسید چطور؟ گفتم: من شخصا تجربه‌ای از مرگ ندارم، برای چه بترسم. تجربه شخصی خودم همیشه زنده بودن بوده است. الان این تجربه درونی و احساس شخصی‌ام را در این نوشته نیز بازگو می‌کنم:

یک لحظه هشیار باشیم و روی این موضوع به طور عمیق متمرکز شویم. وقتی سخن از مرگ می‌گوییم، این فقط تجربه و مشاهدات‌مان از مرگ دیگران است که به ذهن‌مان خطور می‌کند. ما، مثلا، عزیزی را که می‌شناختیم و با او دمخور بودیم، یک روز می‌بینیم که دیگر، آثار حیاتی در او نیست. ولی هیچکس نمی‌تواند قاطعانه نظر دهد که تمامیت شخص مرده همین است. چون که ما جای او نیستیم تا از تجربه شخصی‌اش در آن لحظه مطلع باشیم. به جز مسایلی مثل به خواب یکی آمدن و حرف و حدیث‌هایی از این قبیل - که فعلا بیش از آن که پایه علمی درستی داشته باشد، ریشه در فرهنگ مردم دارد – هیچ مرده‌ای زنده نشده تا تجاربش را برای ما بازگو نماید. اما این زیاد مهم نیست. مهم روح و روان خود فرد زنده است. ترس و نگرانی ما از مرگ، ناشی از ناهشیاری و عدم حضور خودمان در "حال" است. ما در شرایطی از یادآوری مرگ اندوهناک می‌شویم که زنده ایم و اصلا و ابدا قادر به درک و لمس مرگ "خود" نیستیم. شخصی که در برابر ما، درون تابوت است و ما برایش اشک می‌ریزیم (و طبیعی هم هست)، ما نیستیم. ولی عدم حضور و ناهشیاری به خودمان باعث می‌شود، به طور مجازی، خود را نیز داخل تابوت حس کنیم. البته یقین داریم و علم هم می‌گوید که جسم کنونی ما به مثابه ماشینی پیچیده، عمر و مدت زمان معینی دارد و مستهلک و فرسوده گشته و از دور خارج خواهد شد و باید بزیر خاک سپرده شود. اما آن گوهر حیاتی متصل به هستی بیکرانه که مدتی در این جسم، متبلور و متجلی بوده، از بین رفتنی نیست. البته می‌توان طبق فرهنگ متداول و ساده فهم، از آن به عنوان "روح" یاد کرد. اما نباید ازآن، تلقی عامیانه رابطه مکانیکی بین جسم و روح را داشت. بایستی به یک درک عرفانی و رازآلود و شخصی از موضوع اکتفا کرد و از آن، رضایت نفس و شادی و امید کسب کرد. این احساس خوش اتصال به هستی جاودانه، بر زندگی سایه افکنده و رنگ و طعم و بوی خوشی به آن خواهد بخشید.

از آن سوی تونل حیات نیز می‌توان به موضوع نگاه کرد. وقتی به گذشته دوردستم مراجعه می‌کنم می‌بینم هیچ لحظه‌ای نبوده که نباشم. گزارش دیگران از لحظه تولد و "بود" شدن من، ربطی به خودآگاهی خود من از زمان عدم وجودم ندارد. در دوران زندگی جنینی نیز فقط زمانی که حرکت آن در رحم مادر احساس می‌شود (و امروزه دستگاه‌های مدرن آن را قابل رویت نیز می‌کنند) دمیده شدن روح و حیات به جنین تایید می‌شود. ولی تردیدی نیست که قبل از آن نیز جرثومه حیات و زندگی در او بود و قبل و قبل‌تر از آن نیز. نیک می‌دانیم که زنجیره تدریجا به هم پیوسته‌ای که به پیدایی جنین منجر می‌شود، از هیچ و از خلاء به وجود نیامده است. از طرف دیگر، این تلقی مکانیکی نیز پایه‌ای ندارد که به جنین، در نقطه ای، حیات و روح دمیده شده، و قبل از آن، مثلا با سنگ فرقی نداشته است (شبیه این که در کارخانه اتوموبیل سازی، در مرحله ای، موتور روی خودرو سوار می‌کنند!) . بی تردید در تمامی مراحل پیشین نیزبارقه‌ای از هستی بیکرانه و روح بزرگ جاری در آن همیشه همراهش بوده و در مسیر فعلیت یافتن مرحله به مرحله خود، اینک به این صورت تکامل یافته، در جنین متجلی شده و وول می‌خورد. به زودی نیز از دنیای رحم به دنیای کنونی پا خواهد گذاشت و (به فرض بعد ۷۰- ۶۰ سال) نیز این دنیا را ترک و در دنیای جدید دیگری متولد شده و به نوعی دیگر و متصل به حیات و هستی – که کسی تجربه مکانیزم‌اش را ندارد - ادامه خواهد یافت. چون که اصل هستی، همواره هست و خواهد بود.

باز هشیار می‌شوم و می‌بینم بر اساس گواهی درونی و شخصی‌ام، اصلا لحظه قبل از هست بودنم را به یاد نمی‌آورم. می‌بینم همیشه بوده‌ام. از این طرف هم می‌بینم برای آینده نیز هیچ تجربه شخصی از نیست شدن ندارم. پس چرا در شرایطی که به طور شخصی و درونی، فقط و فقط تجربه حیات را دارم، به نیستی و هیچ و پوچ شدن فکر کنم؟ آیا این یک نوع خودآزاری روحی نیست؟

شبیه این فکر و احساس، در باره "من" درونیم نیز وجود دارد: نزد من، تمامیت این "من" را فقط فیزیک و شیمی و قوانین تاکنون شناخته شده حاکم بر ماده تعریف نمی‌کند. اگر لحظاتی در محضر خود "حضور" داشته و هشیار باشم، به خوبی حس می‌کنم که این "من"، گاهی در بیرون خودم ایستاده و نظاره گر من و رفتار من است. "روح من گاهی، مثل یک سنگ سر راه حقیقت دارد". این احساس، فقط خاصیتی از جسم مادی من نیست؛ چیز دیگری هم ضمیمه دارد. همان چیزی که به حیات جاودانه وهستی بیکرانه وصل است و حضور و هشیاری نسبت به آن، پشت گرمی و سرزندگی می‌آورد. در این نگاه، مرگ، یک پل ساده برای عبور به قلمرو دیگری از هستی است، یک جا به جایی و تغییر حالت که از آن هیچ نمی‌دانم؛ اما به این عبور اسرارآمیز باور دارم و داشتن این باور به من آرامش می‌بخشد. آری، ما غرق در حیاتیم، جزوی از حیات جاودانه هستیم و در آغوش آن، جا به جا می‌شویم. زمان و مکانی که ما می‌شناسیم، در این قلمرو، بی معنی است. این تعاریف و اندازه گذاری‌ها برای زمان و مکان، محصول فکر و تجربه هزاران ساله بشر برای نظم و نظام بخشیدن به زندگی‌اش می‌باشد. محصور ماندن ذهن در چارچوب این تعاریف نسبی و قراردادی است که ما را نسبت به از دست دادن سهم خود در زمان و پایان عمر، اندوهگین می‌کند. اگر بتوانیم چنین تخیل کنیم که بیرون از این قواعد زمینی به صحنه نگاه کنیم، عمر ما به صورت حرکت از نقطه شروع "آ" به نقطه پایان "ب" مثلا طی ۷۰ سال (عمر) نیست. این نگاه می‌گوید که ما در دل یک مجموعه بیکران و بی زمان ومکان شناوریم و مثل همه اجزاء درون این مجموعه، مشمول قانون تغییر مستمر و جاودانه هستیم.

باری، به پایان رسیدن زمان مصرف کالبد و مرگ جسمی، چیزی است شبیه وداع با کیسه رحم و قدم گذاشتن به دنیایی تازه تر؛ گو این که هیچ تصوری از آن نداریم، کما این که در رحم مادر نیز از دنیایی که چند ماه بعد به آن پا گذاشتیم، کمترین تصوری نداشتیم. اصالت با حیات است و نه با مرگ. مرگ، عارضه و حادثه‌ای در مسیر ادامه دارحیات است. به باور من، این کلام پیامبر گرامی اسلام به همین حقیقت اشاره دارد: "شما براى فنا و نيستى آفريده نشده ايد، بلكه جهت بقا و جاودانه زيستن به وجود آمده ايد".

نگاه من به حیات و مرگ به همین سادگی است:
در دوران کودکی که بارش برف‌های سنگینی به یادم مانده است، روی بند رخت حیاط بزرگ و پر از برف خانه ما چند پرنده می‌نشست. در تکاپوی یافتن دانه لحظاتی روی طناب می‌نشستند که گرداگردش را برف گرفته بود. گاه از زاویه دوری که نگاه می‌کردم، سفیدی طناب در سفیدی دیوار و کل فضای برفی گم شده و این طور به نظر می‌رسید که پرنده‌ها روی هوا نشسته‌اند! این سرگرمی مرا وامیداشت تا بعد از پرواز پرنده‌ها کمی جلو رفته تا وجود طناب را به چشم ببینم. ما نیز روزی خواهیم پرید، ولی رشته حیات، جاوید باقی خواهد ماند؛ و گوهر وجود ما در گوشه‌ای دیگر، همچنان روی آن خواهد بود. ما جزیی از روح بزرگ و لایتناهی و جاویدان هستیم که برای مدت معینی که "عمر"ش می‌نامیم، در قالب موقتی کنونی‌مان خواهیم ماند و با درهم ریختن آن، باز، در آن بیکرانگی جاوید، حاضر و ادامه خواهیم یافت. از منظر من، آیه "ما از خداییم و به سوی خدا باز خواهیم گشت"، به همین باور اشاره دارد.

اضطراب، موریانه روح و زندگی است و اساسا ناشی از نگرانی ما از "از دست دادن" است. نگرانی از مرگ (از دست دادن جان)؛ نگرانی از بیماری (از دست دادن سلامتی)؛ نگرانی از فراق (از دست دادن یار و آشنا)؛ نگرانی از افلاس و تهیدستی (از دست دادن دارایی) و از این قبیل. مهم ترین اینها – که اغلب در ناخودآگاه ما عمل می‌کند و به همین دلیل اثرش عمیق‌تر است- نگرانی از مواجه شدن با حقیقت مرگ است. به باور من، بینش توحیدی و باور به جاودانگی، پذیرش باطنی این حقیقت را آسان می‌کند. وقتی که این اصلکاری را حل کردی، بقیه اضطراب و نگرانی‌ها، کوچک وحقیر می‌شوند و از حیطه دغدغه روحی به قلمرو برخورد عقلانی و منطقی تنزل می‌یابند.

از قدیم به انواع بیان‌ها گفته‌اند که این دارایی‌ها و وابستگی‌ها در زندگی است که پذیرش مرگ را - که به معنی دل کندن و جداشدن از آن‌هاست- برای انسان دشوار می‌کند. پس هرکس بیشتر وابستگی دارد، دل کندنش از دنیا سخت‌تر و کابوس‌اش از مرگ، بیشتر. پیام اخلاقی‌اش هم این است که دل به دنیا نبند، به حداقل‌ها قناعت کن تا راحت‌تر دنیا را ترک کنی. به باور من، اگر این توصیه شمول پیدا کند و جهانگیر شود، چرخ تکامل متوقف شده و زیبایی‌ها از زندگی رخت بر می‌بندد. باید با کار و کوشش مستمر، به دارایی‌های زندگی افزود، تا میتوان از آن لذت برد، ارتباطات انسانی وعاطفی را گسترش داد و از کمیت دلبستگی‌ها و وابستگی‌های مادی و معنوی نهراسید. منتها به موازات آن باید به آن دسته قوانین اجتماعی و اخلاقی پایبندی نشان داد که ما را به سعادت و خوشبختی دیگران نیز ملزم می‌کند. یعنی داشتن "تعادل مثبت" در زندگی توام با رفاه و شادی؛ ونه "تعادل منفی"، یعنی جوکی بازی و دلمردگی!

این کمیت چسبیدن به زندگی نیست که هراس از مرگ را به جان ما میریزد. در درجه اول، این خود زندگی است که زیباست و اسباب آن فرع است. حرفم این است که تنها با تغییر نگاه به کل هستی و مشاهده جایگاه خود در آن است که پذیرش حقیقت مرگ آسان می‌شود.

داشتن این نوع نگاه به هستی - گیرم که علم تجربی فعلا به آن زیاد روی خوش نشان نمی‌دهد! – ممکن است در سنین پایین، مساله از کسی حل نکند اما پس از عبور از نیمه‌های عمر، که کم کم اندیشیدن به مرگ مقدر نیز در کنار سایر دغدغه‌های فکری و روحی بشر ظاهر می‌شود، اهمیت به سزایی می‌یابد. البته همه مثل زنده یاد نادر نادرپور به این صراحت بر زبان نمی‌آورند:
اگر روزی کسی از من بپرسد که دیگر قصدت از این زندگی چیست؟ بدو گویم که چون می‌ترسم از مرگ / مرا راهی به غیر از زندگی نیست

بی‌سبب نیست که برخی اندیشمندان، رسالت فلسفه، و نیز شعر و هنر را برطرف کردن ترس و نگرانی انسان از مرگ تعریف می‌کنند. البته - و تاکنون - مقبولیت بیشتر را اندیشه و عرفانی داشته و خواهد داشت که به آرزوی خلود و جاودانگی انسان پاسخ مثبت دهد، بدون این که چشم انداز برزخی دیگر را به رویش بگشاید! از منظر من: پایان زندگی، مانند یک فیلم "هپی اند" است و نه یک درام سوزناک!

زمانی که به اهمیت ایمان رسیدم، سه موضوع مهم نیز مد نظرم قرار گرفت: یکی مراقبت از ایمان؛ دیگری ارتباط با مطلق هستی، سرانجام: معنای زندگی.

در مورد اولی، از این پس شک به هرچیزی جایز بود الا به ایمانم. از قدیم گفته‌اند حرمت امامزاده به متولی آن است. بیشتر، آن دسته کارهای فرهنگی را دنبال می‌کنم که ایمانم را تقویت کند نه این که هر بار مقداری سم شک در آن بریزد. فقط این نیست که دیگر بنیه متزلزل زیستن را ندارم، بلکه اساسا تزلزل فلسفی را خوره روح می‌دانم. به گونه‌ای کاملا آگاهانه و ارادی، حفظ و تقویت ایمانم را به انباشتن ذهنم از اندیشه‌های مایوس کننده ترجیح می‌دهم. این شیوه را به خصوص به هیچ جوانی توصیه نمی‌کنم. چرا که جوانان باید پرنده ذهن را آزاد بگذارند تا ذهن و ضمیرشان از میان افکار و عقاید گوناگون، انتخاب درستی نماید و از همان ابتدا کورکورانه و با تعصب به چیزی نچسبند.

اما، و اکنون در باور من، ایمان، گلی خوشبوست که در اعماق ضمیرم روییده است. اگر بخواهم از رایحه خوش آن لذت ببرم، بایستی با مراقبت، طراوتش را تضمین نمایم.

به طور منطقی، باور عمیق به متافیزیک را باید با نوعی ارتباط با آن در هم آمیخت. البته منظورم یک ارتباط کلیشه‌ای و از روی چک لیست نیست. در بسیاری از دین باوران، کمیت گرایی در عبادات، از یک باور و اعتقاد سطحی حکایت دارد. ایمان عمیق، ارتباط گیری‌اش نیز کیفی است و گاه از یک لحظه فراتر نمی‌رود. بدون احساس نیاز به رابطه با وجود وهستی لایتناهی و پایدار (به تعبیری آشنا: خدا)، هیچ رابطه‌ای اصالت ندارد و فاقد اثر و ثمر معنوی است. از سوی دیگر، احساس نیاز به ارتباط، همان ارتباط است و مقصود، حاصل شده است. قلبت را که گشودی، همان لحظه، چیزی وارد آن شده است. راز و نیاز فقط غنای رابطه را بیشتر می‌کند. پس باید این نیاز را درخود افزایش داد: "آب کم جو، تشنگی آور به دست". احساس نیاز به ارتباط با مطلق هستی، زمان و مکان نمی‌شناسد. من گاه می‌شد وسط رانندگی به این نیاز می‌رسیدم و همان جا پشت فرمان، عواطف و عباراتی را از ضمیرم می‌گذراندم. گاهی به هنگام پیاده روی؛ در بستر خواب؛ گاه در مسجدی ساده و یا کلیسایی محقر. البته تجربه خوبی از طبیعت و دریا و کوه دارم. در دنیایی زندگی می‌کنیم که اطرافمان مملو از چیزهای متنوع، رنگارنگ و توجه برانگیز است. چشم و ذهن، مرتبا درگیر و مشغول آن‌هاست. به خانه هم که می‌آیی، محو تلویزیون هستی و غرق کامپیوتر! همه این‌ها تو را وارد عرصه‌های شگفت انگیزی می‌کنند ولی مجازی. بدون این که به این دنیای مدرن، و دانایی، زیبایی و لذت‌هایی که برای بشریت به ارمغان آورده کم بها بدهم، افسوس می‌خورم که این دنیای پر زرق و برق، به میزان زیادی بین انسان و طبیعت بکر - و نه دست ساز! - فاصله انداخته است. در طبیعت دست نخورده - به ویژه کوه که ممکن است از میلیون‌ها سال به این سو تغییر زیادی نکرده باشد- انسان احساس معنویت می‌کند. چشم مدتی از زوم شدن روی زرق و برق خلاص شده و به ذهن اجازه می‌دهد، کمی هم به جان جهان فکر کند. اگر کسی اهلش باشد، ارتفاعات طبیعت، انسان را لحظاتی از امروز بیرون برده و او را به تاریخ شورانگیز هستی وصل می‌کند.

بر مبنای باورهای دینی و اعتقاد ریشه دار و گسترده به خدای شخص وار، "درخواست"، محتوای اصلی ارتباط را تشکیل می‌دهد. مردم عموما عادت دارند در مواقعی که دچار مشکلی می‌شوند، (و متقابلا، در شرایطی که مشکل شان برطرف می‌شود)، کلید ارتباط با خدا را می‌زنند. این نوع ارتباط که اساسا برگرفته شده از رفتارها و قواعد معمولی زندگی بشر با صاحبان امکانات و قدرت است، تبعات مشابهی را در رابطه با خدا ایجاد می‌کند: تشکر و شکر گذاری، به هنگام رخدادهای خوشایند و نارضایتی و طلبکاری (و در مواردی، کفرگویی!) به هنگام روا نشدن حاجات! البته به نظر من،هرکس هر طور که با آن دل خوش است، همان برایش خوب است: "هیچ آدابی و ترتیبی مجوی"! اما از منظر خودم، ارتباط اصیل این است که از درخواست، تهی‌اش سازی و نفس ارتباط برایت مهم باشد. این که لحظاتی خودمان را جزئی از هستی بیکرانه حس کنیم و در حیات جاودانه غوطه ور شویم: "ریه را از ابدیت پر و خالی بکنیم". اگر مدتی با این نوع ارتباط دمخور شوی، خلاء‌های فلسفی و روحی ات در باره زندگی و مرگ تخفیف و تسکین می‌یابد. این اتصال، اطمینان خاطر، خرسندی درونی و پایدار در تو ایجاد می‌کند: "با یاد خدا، قلب آرامش می‌یابد". مانند صخره نورد یا بندبازی هستی که کمربند ایمنی خوب و مطمئنی به کمرت بسته‌ای و با خیال آسوده کارت را می‌کنی. ایمان، کمربند ایمنی روحی و معنوی محکمی است برای "زندگی نوردی"!

زندگی، به مثابه هدیه زیبای آفرینش است به انسان. پاسخ ما به ازا و شکرانه اش، خوب زندگی کردن، حفظ حرمت و تقدس زندگی و افزودن به زیبایی‌های آن است. ما وقتی به یک پارک زیبا می‌رویم کسانی را می‌بینیم که رفت و آمد و تفریح شان چیزی از پارک کم یا زیاد نکرده است؛ اما بعضی‌ها موقع رفتن، آشغال‌هایشان را روی نیمکت برجا گذاشته و به گلها صدمه زده اند؛ کسانی را نیز می‌یابیم که برداشتن سنگ و قوطی از سر راه مردم وکمک به تمیز و زیبا سازی پارک را وظیفه خود یافته اند. خوب است بیندیشیم که در طول زندگی‌مان در کدام دسته قرار داشته ایم و البته که تکامل زندگی بر دوش دسته سوم بوده است. این نیز بدیهی است که تقدس حیات، مقابله با تخریب کنندگان آن را- چه در حیطه طبیعت و چه فرد و جامعه - مجاز و مشروع می‌سازد.

ما کار و کوشش می‌کنیم که زندگی‌مان را خوب و خوش بگذرانیم و این کارطبیعی و درستی است. اما متعالی ترآن است، که سهمی نیز از عمرمان را صرف خوب زندگی کردن دیگران نماییم. در یک اجتماع خوشبخت، وجدان انسانی، احساس آسودگی و خوشبختی بیشتری خواهد کرد.

کار و کوشش برای گذران زندگی، بستر مادی زندگی ماست. اما چه چیزهایی جنبه معنوی و کیفی آن را تامین می‌کنند؟ من این را در ایمان، امید، شادی و محبت می‌بینم. بین این‌ها رابطه وجود دارد. ایمان، ارتباط تو را با حقیقت مطلق، توحید در هستی و جاودانگی حیات برقرار می‌کند و مانع از آن می‌شود دچار یاس فلسفی، بدبینی، پوچ انگاری، بی پناهی و تنهایی درونی شوی. وقتی که دلت از نور ایمان گرم است، ذاتا آدمی امیدوار، خوش بین و مثبت اندیش می‌شوی. حتی یک بیماری بدخیم نیز قادر نیست این روحیه را در هم بشکند. ایمان، تو را از برزخ کابوس اضطراب عبور می‌دهد و اکنون وظیفه ات فقط برخورد عقلانی و منطقی با آن است و نه چیز دیگر. و به قول سعدی: " خوش است درد که باشد امید درمانش"

ناامیدی در آغوش ابدیت و خدا معنا ندارد. در افسانه‌ها گفته می‌شود که نومیدی قدیمی ترین و مهم ترین حربه شیطان است. چون وقتی که امید را از کسی گرفت، با او هر کاری می‌تواند بکند.

رضایتمندی و خرسندی درونی حاصل ایمان و امید و خوشبینی است، که به صورت سرحالی، سرزندگی و شادی، بروز بیرونی می‌یابد. مهرورزی و محبت نسبت به دیگران و دنیای پیرامون، شاخص و نماد این گونه از انسان‌هاست. از این رو، محبت حقیقی و ادامه دار به دیگران، اهمیت بسیاری می‌یابد. جوشش آن، شاخصی است بر درون مایه وجهان بینی فرد. شاید به همین دلیل باشد که در آموزه‌های مسیحی زیاد مورد تاکید قرار گرفته است: " پس سه چيز هميشه باقي خواهد ماند: ايمان، اميد و محبت .اما از همه اين‌ها بزرگتر، محبت است". دفاع از آزادی و عدالت، حقوق بشر، اخلاقگرایی و حفظ محیط زیست، از توی همین درمی آید. اصلا منظورم این نیست که لازمه این‌ها الا و بلا خداباوری است! من اشاره‌ام به مشخصات و محصولات ایمانی است که خودم به آن باور دارم. وقتی خودت را جزوی از هستی جاودانه می‌بینی و با تمام اجزای آن احساس قوم و خویشی و همریشگی می‌کنی، به همه مهر می‌ورزی. این احساس خویشاوندی، تو را از بیگانگی با محیط، تنهایی فلسفی، مچاله شدن درخود و خشک بودن در ارتباطات ات درمی آورد. بی جهت نیست که مولانا محبت را کیمیایی می‌داند که: مس را طلا و مرده را زنده می‌کند؛ قهرها را به آشتی؛ تلخی‌ها را به شیرینی وغم و اندوه را به شادی تبدیل می‌نماید.

تا آن جا که حافظه‌ام مرا به گذشته‌های دور می‌برد، ( در آستانه ۶۰ سالگی دارم از درون خودم گزارش می‌دهم)، حتی قبل از رفتن به مکتب (که قبل از دبستان بود)، وحتی لحظاتی به یاد مانده از ۴- ۳ سالگی، من وجود دو نهاد نیک و بد در ضمیرم را تشخیص داده‌ام. با تفسیر و تعبیر علمی‌اش کاری ندارم، ولی تمایل شخصی‌ام هنوز این است که آن‌ها را فطری بنامم که پروسه زندگی اجتماعی، عرصه بروز و قوت وضعف یافتن آن‌هاست. از قدیم و در میان تمامی نحله‌های ابناء بشر، به بیان‌های مختلف، به وجود این دو نهاد، در ضمیر انسان اشاره شده، و فیلسوفان و اندیشمندان به تفسیر و گمانه زنی در باره ریشه آن پرداخته اند. فعلا با تئوری‌ها کاری ندارم و به تجربه و احساس شخصی می‌پردازم. محبت به دیگران، شاخص اصلی نهاد مولد نیکی در انسان است. من مدت‌هاست به جای چسبیدن به بحث یک بعدی و خشک تکامل ابزار تولید، به نقش عشق و محبت در تکامل انسان و تاریخ می‌اندیشم. به تاثیر عشق و دوست داشتن دیگران، گشودن قلب و دل به روی دیگران و نثار عشق و محبت و دوستی به همه. وقتی تو با ابراز محبت واقعی و خالص کسی روبرو می‌شوی، احساس می‌کنی چیز مثبتی به تو اضافه شده است. روحت به رایگان تغذیه شده و روانت خرسندی و آرامش تازه‌ای یافته است.

بنابراین، هرگاه دچار مصیبتی شدید و یا دلتان خیلی گرفت، به جای پناه بردن به دنیای مجازی (تلویزیون، اینترنت و ...)، معطل نکنید و با دوستی که محبت‌هایش همیشه شما را خرسند کرده است، گفتگو کنید، بخصوص، حضوری. در این خارجه که ما "از بد حادثه" در آن زندگی می‌کنیم، این نوع رابطه‌های اصیل بین خودمان بدجوری رو به تقلیل گذاشته است. رابطه‌ها عطر و طعم خیار قلمی و گوجه فرنگی تازه چیده در جالیز مشهدی احمد را ندارد. بیشتر به تره بار و میوه‌های بی عطر و طعم و آفتاب نخورده همین طرف‌ها می‌ماند! کاش انسان‌ها به جای دارایی‌ها و توانایی‌های مادی و فرهنگی، قدرت مهرورزی شان را به رخ هم می‌کشیدند! آن هم در دیاری که تبادل مهر و محبت در زندگی به قول قدیمی‌ها از نان شب واجب‌تر بوده و همگان فراوان به این "رزق روح" (به قول نیما) احتیاج دارند.

گاهی آدم به وسواس می‌افتد که - شرایط سیاسی و غربت نشینی به کنار- آیا مطلق کردن اصل "تضاد" در اندیشه‌مان از آموزش‌های نوجوانی تا کنون، سهمی در این وضعیت ندارد؟ آیا عینک تضاد، به طور اتوماتیک، در را به روی آشتی و محبت واقعی نمی‌بندد؟ جوشش بکر و اصیل مهرورزی را خشکانده و زمینه ساز ارتباطات مکانیکی، حساب شده وبده و بستانی نمی‌گردد؟ آیا دربان خشن تضاد، درهمان جلوی دروازه قلب و ذهن، قلم پای مهر وعواطف را خرد و خمیر نمی‌سازد؟ متاسفانه تجربه ۴۰ ساله من این واقعیت تلخ را تایید می‌کند. "تضاد، کارکردن"؛ قبل ازهر رویکردی، ضد هر جریان و پدیده – به ویژه انسان - را در درونش جستجو کردن و در مقابلش ایستادن، برجسته کردن نقاط افتراق و اختلاف، محکم بستن گارد دفاعی فکری و نظری و فقدان گذشت و مدارا و ... با خون خیلی از ماها آمیخته است. تاسف بار این که باندرول بینش علمی و انقلابی روی آن خورده و کار تغییر را سخت‌تر کرده است. مسکن‌های مستمر ادبی و قلمی، چندان راهی به آشتی و وحدت نمی‌برد؛ اکسیر مهر و محبت چاره ساز است.

به باور و تجربه من، محتوای محبت، خیرخواهی است. هرگاه احساس کردی سخنت با مخاطب، مشورت دادن یا نصیحت به او، تشویق یا انتقاد از او، کمک به او و... از سر خیرخواهی عمیق برای او نیست، از خیر ابراز محبت ساختگی و قراردادی بگذر. تاثیر منفی‌اش بیشتر است. به عکس، خیرخواهش باش، عطر خوش محبت از تک تک کلمات ات تراوش خواهد کرد و مخاطب ات را متحول و سرزنده خواهد نمود.

رسیدن به تعادل و آرامش روحی و رضایت نفس و شادی درونی، مهم ترین خواسته‌ای است که انسان در طول زندگی فردی به دنبالش هست. من از خیلی‌ها پرسیده‌ام که ملاک شان برای خوشبختی حقیقی در زندگی چیست؟ تقریبا به همین چند عبارت بالا اشاره کرده اند. هر کس به طریقی - چه مادی و چه معنوی - به دنبال دستیابی به همین است. نثار کردن مهر و محبت به مخاطب، ایجاد آرامش و خرسندی در اومی کند. طبعا، او نیز در برخوردش با دیگران، خواه ناخواه، آن را انتقال می‌دهد و بدین ترتیب، جهان انسانی تکامل می‌یابد. خالی از لطف نیست که با تقلید از "ادوارد لورنتس" که در چارچوب "تئوری بی نظمی" در سال ۱۹۷۲ مطرح کرد: "بال زدن پروانه‌ای در برزيل می‌تواند باعث ايجاد تندباد در تکزاس شود"؛ بگویم که از دلشاد کردن یک نفر در گوشه‌ای از جهان، یک باغ بزرگ و زیبای پر از گل و میوه در گوشه دیگر جهان ایجاد می‌شود!

شما با ایمان به توحید در سرتاسر هستی و خویشاوندی تان با اجزای پیدا و پنهان و حیات جاودانه آن، به پشت گرمی و امیدی بزرگ در زندگی کنونی تان دست می‌یابید. با عشق و محبت، به آن معنا می‌بخشید و سهم خود را در زیباسازی جهان ادا می‌کنید و در نیکی و زیبایی کل هستی، انعکاس می‌یابید. در این تلقی از هستی، مرگ هم زیباست؛ چونان یک نقل مکان ساده. در حال سفری بی پایان با کاروان پر شکوه هستی، مدتی در این گردشگاه بین راه اطراق کرده و رفته اید و به قول شاعر، تنها آتشی از شما در این منزل به جای مانده است!

---

نظر کابران:

با خواندن این مطلب (چند بار خواندمش) احساس می کنم نگاهم به زندگی و مرگ با هفته قبل فرق کرده. از تاثیر بغایت  عمیق آن روی خودم متعجب بودم و فکر می کردم: چرا؟ چرا این نوشته های صمیمی حالت درس و آموزش برای من داشت؟ جوابی که خودم به آن رسیدم این بود که باید خود نویسنده، با این کلمات زندگی کرده باشد. حدس می زنم او حرف ها را در کلاس زندگی آموخته. هر چه که بود من از خواندنش آرامش گرفتم. بخصوص که مریضی دارم لاعلاج! به هر حال می خواستم بدینوسیله از “امید” تشکر کنم و همچنین از ایران امروز.
جواد

*

thanks for this beautiful article i wish you could send it to other sites and le the maximum of people read it   hope we’ll read more from you

*

دوستان ایران امروز. دستان درد نکند. مدتها بود فقط هر از ماهی و با بی رغبتی نگاهی به سایت شما می نمودم! از جمله امروز که اتفاقی این مقاله را دیدم.اینکه هنوز هم می توان در سایت ایران امروز اتفاقی مطلب قابل خواندن یافت امیدوارم نمود. باز هم ازاین کارها بکنید! مطمئن باشید امروزه تعداد فارسی زبانانی که در جستجوی اطلاعات و مطالب ارزشمندو جدی هستند، از طالبین فسیل شده جار و جنجالهای سیاسی بیشتر است. سعی کنید کمی هم رسانه این دسته رو به رشت باشید! پایدار باشید!
حسن قجاوند از گوتنبرگ سوئد