مختصری در باره برده‌داری در جهان عرب

نظریه و عمل در برده‌داری یکی از تیره ترین فصل‌ها در تاریخ جهان اسلامی است و تا امروز همچنان روابط شبه برده‌داری در این بخش از جهان باقی مانده است. علی رغم آن که سخن گفتن از آن امروزه جزو محرماتی است که باید رعایت شود، اما نسل تازه‌ای از محققین، رسانه سازان و زنانی که دارای فعالیت‌های اجتماعی هستند و در ردیف اول آنها مالک چبل (Malek Chebel) وظیفه‌ی بازکردن این بحث را در جهان اسلامی به عهده گرفته‌اند.

بازار برده فروشان در کجای بافت قدیمی شهر مراکش [یکی از شهرهای قدیمی در کشور مراکش] قرار داشت؟ آخرین بار در چه تاریخی بود که در آنجا برده‌هایی معامله شدند؟ کدام خانواده‌ها و دودمان‌ها از تجارت با انسان‌ها سود می‌بردند؟ و آیا امروز شاید هنوز هم بتوان روابط شبه برده‌داری را در « مروارید جنوب » مشاهده کرد؟ کسانی که به کشورهای عربی مسافرت می‌کردند در واقع می‌بایست چنین پرسش‌هایی را مطرح سازند. نه فقط مسافرین به مراکش بلکه به غدامس [شهری در غرب کشور لیبی]، قاهره و دیگر مراکز پیشین برای تجارت و خرید و فروش برده. لیکن جهانگردانی که امروزه به این کشورها سفر می‌کنند اگر اصلاً با واقعیت برده‌داری روبرو گردند به طور کاملاً اتفاقی است و جنبه حکایت گونه دارد. و برای آنها این واقعیت که بخشی از برده‌های زن و مرد سرانجام کارشان به حرمسراها ختم می‌شد نه فقط مسحور کننده است که حتی احساس می‌کنند حرمسراها باعث می‌شد که برده بودن قابل تحمل تر هم بشود. چنانچه کسی در این نقاطی که زمانی مرکز دادوستد برده بود به دنبال مکان‌های یادبود برای به خاطرآوردن بیش از یک هزار سال تجارت انسان باشد که طی آن میلیون‌ها نفر به بردگی درآمده، تحقیر شده و هم سطح با حیوانان خانگی گشتند چیزی پیدا نخواهد کرد. حتی در کتاب‌های درسی مدارس جهان اسلامی نیز نشانی از این فصل تیره تاریخ آنها وجود ندارد.

تا همین اواخر در غرب این گونه توافق شده بود که پدیده برده‌داری در درجه اول به کشورهای اروپایی و البته ایالات متحده بازمی کردد. اخیراً این نگرش به طور فزاینده مورد تردید قرار گرفته. از همان دهه ۱۹۸۰ به این سو تاریخ نگار فقید زوریخی آلبرت ویرتس (Albert Wirz) به این موضوع اشاره کرد که تجارت برده قبل از ورود اروپایی‌ها به آفریقا و کشورهای عربی اسلامی در جریان بود و این که این مکان‌ها برای تامین نیاز برده‌ی کشورهای اروپایی نقش اصلی را بازی کرده‌اند. محققین دیگری نیز به نتایج مشابه رسیدند. لیکن بیشتر نوشتارهای آنها هرگز مورد توجه قشر وسیعی از مخاطبین قرار نگرفت.

کارهای تحقیقاتی جدید

لیکن در این اواخر و در این خصوص به آهستگی یک دیدگاه دیگر نیز خود را مطرح می‌سازد. از یک طرف شکل‌هایی از شرایط شبه برده‌داری در بسیاری از کشورهای اسلامی چنان به طور قابل اطمینانی به ثبت رسیده‌اند که دیگر نمی‌توان به این بهانه که منابع موجود بسیار مبهم هستند آنها را غیر قابل طرح اعلام نمود. از طرف دیگر در دوره اخیر کتاب‌های متفاوتی در این باره منتشر شده است. مهم تر از همه آنها کتابی است از انسان شناس و روان کاو فرانسوی الجزایری به نام مالک چبل که با عنوان فرانسوی L'esclavage en terre d'Islam (بردگی در خاک اسلام) در اواخر ۲۰۰۷ منتشر شده است. این درواقع اولین بررسی علمی است که به طور همه جانبه به مسئله برده‌داری در منطقه اسلامی جهان می‌پردازد. چبل که با کارهای بیشماری از خود مورد قدردانی جهانی قرار گرفته است خود را به طور کاملاً صریح یک اومانیست می‌داند و بنابراین برده‌داری برایش عملی بسیار نفرت انگیز است. با این وجود وی به عنوان نویسنده نگاهی واقع بینانه به این موضوع پیچیده را حفظ کرده و در برابر وسوسه تبدیل کردن اثر خود به یک نوشتار تند انتقادی بر ضد برده‌داری مقاومت به خرج داده است.

و این که وی مراکشی و مسلمان است قاعدتاً باید برای چنین انتخابی نقش تعین کننده‌ای داشته باشد، زیرا در حالی که وی با سرسختی تمام وجود نوشتارهای اسلامی بر ضد عمل برده‌داری را مورد توجه قرار می‌دهد، از همان آغاز دیگر جایی برای مطرح شدن این که وی اسلام ستیز است باقی نمی‌ماند. یکی از سخنان پیامبر اسلام (حدیث) که جبل به آن استاند می‌جوید این است که: « نزد خداوند هیچ عملی زیباتر از آزادی برده نیست و هیچ کاری بدتر از طرد آنها. »

احتمالش بسیار زیاد است که بخشی از نویسندگانی که در باره‌ی برده‌داری آثاری منتشر ساخته‌اند نگرش اساساً اسلامی خود را مخصوصاًً آشکار می‌سازند. در باره‌ی مجموعه‌ای از آثار جانبی که به موضوع « خریدن و سپس آزاد کردن برده به قصد ثواب دینی (Freikauf) » پرداخته‌اند همین اصل صادق است. آنها را باید در مجموع تحت تاثیر یک فضای دینی مسیحی در نظر گرفت.

از خود راندن و ممانعت

تحقیقات در باره‌ی موضوع برده‌داری توسط چبل که از سخنان خودش پی می‌بریم او به طور اتفاقی به این بحث کشیده شد طولی نکشید که خود را به عنوان « وظیفه‌ای دشوار » در زندگی او نشان داد. وی می‌گوید که در جهان عرب « برده‌داری » موضوعی است که جزوی از محرمات غیر قابل وارد شدن است (stark tabuisiert) و در وحله اول نه خودآگاهی برای اهمیت این پدیده وجود دارد و نه تحقیقات جدی علمی. آن گونه که وی در کتاب خود شرح می‌دهد وی طی دوره چندین ماهه بررسی‌های خود با هشدارها و تهدیدهایی از همه نوع روبرو بوده است. با وجودی که به چبل اخطار شد چنین مطالعاتی می‌تواند در حکم مهماتی برای دشمنان اسلام باشد، اما وی بدون توجه به پیامدهای بعدی آنها را نادیده گرفت و مصمم گردید تا به هدفش برای « یافتن تمامی حقیقت در باره برده‌داری » ادامه دهد، آنچه می‌توان گفت که وی تا حد قابل توجهی نیز به آن رسیده است.

چبل برای رسیدن به منظور خود یک تحقیقات مضاعف را پی گرفت. از یک طرف او منابع مکتوب از تمامی سنت و تاریخ اسلامی را که به موضوع برده‌داری مربوط می‌شد بررسی کرد و به این ترتیب موفق گردید تا دستورالعمل‌هایی برای نگهداری برده و دیگر اسناد مربوطه را به دست آورد که به شکل وحشت آوری نشان می‌دادند برده کردن انسان‌ها در جهان اسلام طی قرن‌های متمادی چگونه بخشی از امور روزانه و حتی « بسیار معمولی » بوده است. در اینجا باید برای کامل بودن گزارش ذکری هم از آن به میان آورده شود که نویسنده در این جستجوهایش چند تایی هم « نورامید » بیرون آورد، برای مثال جزوه‌ی یک طرفدار الغای بردگی اهل مراکش. از طرف دیگر چبل یک تحقیقات جامع در باره انجام برده‌داری در زمانه فعلی به انجام رساند که او را به تقریباً تمامی کشورهای اسلامی کشاند. وی در مصاحبه با گروه‌های مختالف و از جمله کسانی که خود درگیر ماجرا بودند، حقوق دانان و وکلا، روحانیون، سیاستمداران و فعالین حقوق بشر تلاش نمود تا بتواند در باره‌ی این پدیده مطالب هرچه بیشتری را از افراد اصلی به دست آورد.

نتیجه‌ی آن یک مجموعه قابل توجه در باره نظریه و عمل برده‌داری در جهان اسلامی از آب درآمد که انسان را شدیداً تحت تاثیر قرار می‌دهد. در این حال « گزارشات ناحیه‌ای » که چبل تهیه کرده بود علی رغم جبهه گیری آشکارا اعلام شده‌ی خود از کسانی که حقوقشان ضایع شده است و با توجه به تعهد عمیق انسانی که برای آنها احساس می‌کرد دارای تاثیری واقع بینانه بود و به هیچ وجه مبالغه‌ی برخورنده‌ای در آنها احساس نمی‌شد یا به طور خلاصه به اندازه قابل توجهی موجه می‌نمود. تنها همین که از چبل توسط قوه قضائیه حتی یک کشور اسلامی شکایتی به عمل نیامده خود گواهی است بر واقعی بودن بررسی‌های او و اهمیت آنها.

ادامه دارد ...

http://www.nzz.ch/nachrichten/kultur/aktuell/geduldet_verdraengt_und_beschoenigt_1.1095056.html?printview=true