فوتبال و فلسفه

گــــ ... ــل!!! سعادتی آسمانی یا عذابی جهنمی؟ بستگی به این خواهد داشت كه با این گل كدام یك از دو تیم امتیاز كسب كرده است: تیم ما یا تیم دیگری. چگونه ممكن است كه مسیر یك توپ باعث این همه خوشبختی یا اندوه شود؟

چندین هفته است كه من در برابر تلویزیون خود نشسته و مشغول تماشای مسابقه‌های مهیج فوتبال هستم. همسرم، مرا با طلاق و سایر اقدامات تنبیهی تهدید می‌كند. منشاء این جاذبه و گیرایی و این جادوی فوتبال چیست؟ جهان بازی برای ما همیشه در حكم باغ عدن بوده است. در هر لحظه‌ی مفروض می‌توانیم از جهان واقعی خود به درون معصومیت، آزادی و سعادت بازی قدم گذاریم. فوتبال و باغ عدن؟ این دو با هم چه رابطه‌ای ممكن است داشته باشند؟

هر كدام از این دو بازنمودی از گستره‌ی مقدس آزادی و نظم هستند. به عبارت دیگر معنویت و عدالت در جهان روزمره‌ی ما که انباشته از بی نظمی و آشوب، بندگی و انقیاد و بی عدالتی و گناهكاری است. صفحه‌ی شطرنج، زمین بازی تنیس یا فوتبال: درون مرز‌های آنها ما خود را آزاد حس می‌كنیم زیرا در اینجا این خود ما هستیم كه قواعد بازی را مستقر می‌سازیم و دیگر تابع قوانین آهنین جهان خارج نمی‌باشیم. در اینجا ما احساس معصومیت نیز می‌كنیم زیرا جهان بازی جهان معصومیت نیز هست: باغ عدن قبل از هبوط آدمی. در جهان بازی می‌توانیم به نحوی كودكانه خودخواه باشیم و می‌توانیم عطش خود از موفقیت، قدرت و سلطه را ارضاء كنیم. و همه‌ی اینها بدون تجربه‌ی احساس گناه یا تقصیر.

در جهان بازی به نحو تناقض آمیزی از محدودیت‌هایی که خود بازی بر اساس آنها به جلو می‌ورد آزادی بوجود می‌آید. در بازی فوتبال قاعده اصلی بسیار ساده است: توپ باید از مركز زمین به طرف یكی از دو دروازه حركت داده شود. اگر قرار بر این باشد که توپ از مركز زمین مستقیماً در یكی از دو دروازه جای گیرد از ظواهر امر چنین به نظر خواهد آمد كه پیشاپیش مسیرش به طور دقیق تعیین شده بود و بنابراین كل ماجرا چیزی خسته كننده از آب در خواهد آمد. برای ایجاد آزادی، قواعد [بازی] در مسیر حركت توپ موانعی ایجاد می‌كنند و بدین ترتیب حركت‌های آن بغرنج تر می‌شود.

اول هر کدام از دو تیم با یازده بازیكن به زمین بازی فرستاده می‌شوند و وظیفه آنها این خواهد بود كه توپ را به داخل دروازه جای دهند. در مرحله‌ی بعد به آنها گفته می‌شود كه هركدام باید توپ را به درون دروازه‌ی طرف مقابل بفرستند. با توجه به وجود ۲۲ بازیكن در زمین كه هركدام برای خود اراده‌ی مستقل و استعدادهای ویژه دارند و در کنار حركت‌های بیشمار از مواجهه و برخورد یا همكاری و تعاون، تعداد تركیب‌های ممكن تقریباً به سطح بی نهایت افزایش می‌یابد. اما هنوز هم برای ایجاد جهان واقعی از حوادث غیر منتظره و شاد، و احساس كردن آزادی و خوشبختی به یک عامل دیگر مورد نیاز است: یعنی خود توپ.

توپ‌ها بخشی از مهمترین « ایجاد كنندگان آزادی » در زندگی ما هستند. توپ تجسم و تجسد آزادی است. توپ در هر مسیری كه بتوان فرض كرد حركت و جهش می‌كند. به نظر می‌رسد كه توپ « اراده »‌ی خودش را دارد. هم یك شیء است و هم با این وجود به نظر می‌رسد كه آزاد است. با در نظر گرفتن عامل بخت (شانس) و پیش بینی ناپذیر بودن بازی، توپ نبرد شدید و واقع بینانه‌ی انسانی را تبدیل به تجلی معنویت و آزادی می‌کند.

احتمال (شانس) و اراده‌ی انسان در حركت‌های تند و سریع توپ بر یكدیگر تاثیر متقابل می‌گذارند، با یكدیگر می‌رقصند و پشتك می‌زنند. توپ آزاد از قید و بند هر مسئولیتی با شادی و مسرت این سو و آن سو می‌جهد، میان اراده‌ی انسانی و اتفاق، آزادی و محدویت، موفقیت و شكست، امید و ناامیدی ـ تا در لحظه‌ی بعدی دوباره به جهان سراسر امید بازگردد. توپ جهان خاص خودش را دارد و در عالم مقدس حركت می‌كند.

اما آن عالم مقدس بدون این دنیای غیر مقدس خود ما وجود نخواهد داشت. زمین بازی از محیط اطراف خودش جدا شده و در برابر آن قرار می‌گیرد. اگر تنش بین زمین بازی و جایگاه سرپوشیده‌ی تماشاچیان از قلم بیفتد تجربه و تشریفات مقدس ناقص خواهد ماند. زمین زمردین وپاكیزه‌ی فوتبال و آزادی بازی باید در برابر جمعیت آشفته و غرق در فریاد كه در جایگاه کم نور تماشاچیان نشسته‌اند قرار گیرد، در همان حالی كه مشعل‌های سرخ گون فروزان در میان شادی سكر آور و رنج و عذاب جهنمی در جایگاه این سو و آن سو می‌رقصند.

در زندگی روزمره ما عقل واحساسات به هم آمیخته‌اند. فوتبال (همچون بعضی بازی‌های دیگر) این دو قلمرو را از یكدیگر جدا می‌كند و در برابر هم قرار می‌دهد. به هنگام یک مسابقه ورزشی تمامی احساسات، عواطف و غریزه‌ها به سمت تماشاچیان پرتاب می‌شوند. آنها خشمگین می‌شوند و عشق می‌ورزند، بالا و پایین می‌پرند و منفجر می‌شوند و سرانجام (اگر تیم آنها برنده شود) به یك تخلیه هیجانی می‌رسند و (چنانچه تیم محبوب آنها بازی را واگذارد) به قعر جهنم سرنگون می‌شوند. در عین حال آنها آزادی آپولینی و معنویت افلاطونی آن بازی را كه در زمین روبرویشان در حال انجام است نظاره، درك و تجربه می‌كنند.

بله واقعیت آن است که بازیكن‌ها در جهان معنویت خود را حركت می‌دهند. آنها برطبق قوانین روشن و مقدس عمل می‌كنند. در حالی كه بازی در جریان است از آنها انتظار می‌رود كه به عنوان موجودات عاقل و منطقی رفتار كنند، و این كه احساسات و عواطف معمول و روزمره‌ی خود، آروزوهای شخصی و هراس‌هایشان را در بازی دخالت ندهند. آنها در جهان اصول اخلاقی ناب و عدالت حركت می‌كنند. جهان بازیكن‌ها جهان عدالت و بی غرضی کامل است. این همان برابری كامل موقعیت‌ها است كه در زندگی روزانه‌ی ما هرگز بدست آمدنی نیست. حتی مزیت برخورداری از زمینی که پشت به باد [و نور تند خورشید] قرار گرفته متعادل می‌شود و در نیمه بازی زمین‌ها با یكدیگر تعویض می‌شوند. چه هنگام و در کجای جهان واقعی ما كسانی كه از حق انحصاری بر خورداند جای خود را با آنها كه جزو قشر محرومین هستند عوض می‌كننند؟

از بازیكن‌ها نیز انتظار می‌رود كه قوانین بازی را زیر پا نگذارند. اگر چنین كنند تنبیه می‌شوند و اگر دوباره خطا را تكرار كنند از بازی اخراج می‌گردند. یعنی آنها از قلمروی معنویت است كه اخراج می‌شوند. و ما آنها را می‌بینیم كه چگونه در جهان بی روح و یخ کرده‌ی رختكن‌های خود از نظر‌ها ناپدید می‌گردند. طرد واقعی از بهشت هنگامی روی می‌دهد كه به تقدس بازی بی احترامی شده باشد، یعنی هنگامی كه طلسم شكسته شود: توسط بازیكن‌هایی كه از نقش فرشته گون خود بیرون می‌آیند و آغاز به جنگ در زمین بازی می‌كنند، یا توسط داوری متقلب، یا توسط کسانی كه احساس می‌كنند نتیجه‌ی نهایی بازی از قبل معین شده است و توسط تماشاچیانی كه وارد زمین بازی می‌شوند. چنین حوادثی آسیب‌های جدی و ماندگاری به مردم و به جامعه تحمیل می‌كنند. به راستی که پی بردن به شكنندگی و آسیب پذیری جهان آزادی، معنویت و منزلت انسانی و دوباره در جهان ِ كمتر میهمان نواز روزمره از خواب بیدار شدن ضربه‌ی هولناكی است (كه معمولاً هنگامی كه فاتح جام معین می‌شود چنین تجربه‌ای به ما دست می‌دهد) .

-------------
المر‌هانكیس پروفسور موسسه‌ی جامعه شناسی در فرهنگستان علوم در بوداپست است.

این ترجمه از من پیشتر در سال ۸۲ در سایت ایران امروز منتشر شده بود. اما با توجه به بازی‌های جام باشگاه‌های اروپا و تب دوباره‌ی فوتبال در جهان و بخصوص شیوایی و زیبایی متن نویسنده و مقایسه‌های معنا دار آن، من ترجمه‌ی قبلی را اصلاح کرده و برای انتشار مجدد توصیه نمودم. مترجم.

Fussball und Philosophie, Elmer Hankiss
Project Syndicate