آتش‌سوزی و چالش انتخاب مواد ساختمانی

(دکتر علی کیافر، معمار، شهرساز و استاد دانشگاه در کالیفرنیاست)

ضرورت تغییر مقررات ساختمانی در پسامد آتش‌سوزی‌ها و چالش انتخاب مواد ساختمانی مناسب

اگر کسی می‌توانست یا هنوز بتواند از یک یا دو منطقه از ۹ محله سوخته در آتش‌سوزی‌های مهیب شهر لس‌آنجلس دیدار کند، آنچه را که می‌بیند برایش باور کردنی نخواهد بود. به‌طور مشخص، در منطقه کنار اقیانوس هر دو سوی جاده معروف ساحل اقیانوس آرام (Pacific Coast Highway) که برای قیاس، مشابه جاده کناره خزر ‌در اطراف نوشهر در ایران است — آنچنان که من از آن سال‌های جوانی به یاد دارم — آتش بدون رحم هرچه سر راهش بوده را سوزانده و اکثرا را خاکستر کرده است؛ تمام تیرهای برق و ترانسفورمرها سوخته‌اند. بسیاری از خانه‌های روی تپه‌ها به‌همچنین. در مناطق میان شهری و کنار شهری دور از اقیانوس آرام هم همین تصویر هولناک در روبه‌روی چشمان قرار دارند.

تعداد و گستره خسارات وارده به ساختمان‌ها به آن میزان زیادند که با خوشبینانه‌ترین تخمین‌ها بازسازی هر محله و منطقه چندین سال شاید ده سالی طول بکشد. آماری که بر اساس اطلاعات قابل اطمینان به دست آمده تاکید بر این دارد که بیش از ۷۰ درصد اهالی آواره‌شدگان خانه‌های خود را باز نخواهند ساخت. یک دلیل عمده آن در معرض آتش بودن این مناطق در سال‌های بعد و بعدی است. واقعیت دیگر هزینه بازسازی است که عمدتا به خاطر مقررات ساختمانی موجود نیاز‌های متفاوت از قبل برای طراحی و ساخت را مطرح می‌کنند

برای پیشگیری یا دستکم مقابله با آتش‌سوزی‌های بعدی ـــ چه امسال، چه در آینده نه چندان دور که در هر حال بسیار محتمل است اگر غیرقابل انکار نباشند ـــ برنامه‌ریزی و اقدامات گوناگون ضروری و حیاتی هستند. بر این پایه مطالعه اساسی و تغییر کُدهای ساختمانی از اولویت خاص برخوردار است. به نظر من و چندین دوست معمار صاحب‌نظر که در زمینه طرح و ساخت خانه‌ها و ساختمان‌های کم ارتفاع (زیر چهار طبقه) پر تجربه و آگاه هستند، یک روش چاره قابل اجرا این است که به کار بردن چوب و فولاد در ساختمان‌ها در جنوب کالیفرنیا ممنوع شود و ساختمان‌ها از بتن مسلح ساخته شوند.

یک امتیاز بتن، علاوه بر مقاومت در مقابل آتش، این است که در دوران اخیر نوآوری‌های زیادی در کاربرد مقاطع ظریف‌تر با مقاومت‌های بیشتر در بتن حاصل شده است. امید من و طرفداران جلوگیری از مصرف چوب در ساختمان‌سازی این است که اگر چنین مقررات ساختمانی و کدهایی قانونی شوند، و از چوب و فولاد اجازه استفاده در ساختمان‌سازی داده نشود، دیگر خطری جدی متوجه اکثریت ساختمان‌های آینده نشود.

اما در مقابل چنین نظراتی که منطقی به نظر می‌آیند حقیقت‌های دیگری نیز قرار دارند. بطور مثال گران‌شدن هزینه ساخت به علت کمبود نیروی ماهر و با تجربه که بتواند به همان تبحر و کارایی ساخت بناهای چوبی، از بتن نیز استفاده کند. همچنین سنگینی ساختمان‌های بتنی در مقابل سبکی بسیارِ سازه‌های چوبی امتیاز استفاده از بتن را کم می‌کند.

اما باید گفت که انتظار می‌رود با معمول شدن کاربُرد بتن در سطح وسیع و با کارآمدی بیشتر کارگران، هزینه‌های ساختمان پایین‌تر خواهد آمد. به کار گیری قطعات پیش‌ساخته بتنی هم کمک زیادی به کم کردن هزینه خواهد کرد. در ضمن اگر هزینه‌های جایگزینی ساختمان‌های از بین رفته با اضافه هزینه‌ی ساخت با بتن در ابتدای امر مقایسه شود نا چیز بودن اضافه هزینه ساختمان بتنی مشخص می‌شود.

همانطور که من در مقاله‌های اخیر درباره آتش‌سوزی‌های لس‌آنجلس و خسارات آنها نوشته‌ام، هزینه‌های ناشی از آتش‌سوزی‌های اخیر متجاوز از ۳۰۰ میلیارد دلار است، جدا از اینکه که خسارت‌های جانی و روانی غیر قابل جایگزینی هم به همراه داشته است. از این رو تغییر مقررات (کُدهای) ساختمانی و ممنوع شدن سازه‌های چوبی و فولادی دستکم در مناطق کوهستانی که بخش عمده‌ای از کالیفرنیا را شامل می‌شوند قابل توجیه هست. در عین حال باید پذیرفت که زمان می‌برد تا تفکر طرح و ساخت سازه‌هایی که پیش از این با چوب و فولاد ساخته می‌شدند، با سیمان و بتن جا بیفتد؛ و تعداد کارگر ماهر قالب بند و بتن ریز افزایش پیدا کند. هزینه اضافی ساختمان بتنی را به هیچوجه نمی‌‌توان با خسارات جانی و مالی ناشی از سوختن بناهای چوبی و فولادی مقایسه کرد.

زاویه دیگر برخورد به این مقوله موضوع زلزله در کالیفرنیا ست که امری بسیار محتمل و تقریبا دائمی است. بحران زلزله خیزی و وقوع زلزله ـــ که با بهره گیری از یک ضرب المثل قدیمی ما ایرانی‌ها “دیر و زود دارد، اما سوخت و سوز ندارد” ـــ امری جدی و ملموس است. اهالی نقاط مختلف کالیفرنیا تقریبا به‌طور مرتب اثرات رخ دادن زلزله را تجربه می‌کنند. متاسفانه همه محافل علمی نگران زلزله بسیار بزرگ در منطقه لس‌آنجلس هم هستند. تغییرات کدهای ساختمانی این فرصت را پیش می‌آورد که در ساخت و سازهای جدید که جایگزین ساختمان‌های قدیمی سوخته خواهند شد، مقاومت بیشتری در برابر زلزله در نظر گرفته شود.
در مورد مقاوم بودن ساختمان‌هاى بتونى، فلزى و با چوبى در برابر آتش‌سوزى و یا زلزله، باید توجه کرد هر یک راه‌ها و شیوه‌ها مخصوص خود را دارند. معمولأ در آزمایشگاه‌هاى رشته مهندسى مکانیک با وسایل ویژه می‌توان این مقاومت‌ها را در نمونه‌های گوناگون سنجید و کشش و خمش هر یک از این ماده‌ها را محاسبه کرد.

از سوی دیگر در دو دهه اخیر واکنش درباره واقعیات تغییرات آب و هوایی، گرمایش زمین، و ایده‌های مورد توجه و اذرشمندی چون معمارى پایدار و معماری تجدیدپذیر باعث شده که در بسیاری از تفکرات معماری استفاده مناسب از چوب مورد توجه قرار گیرد. تاکنون بسیاری از ساختمان‌های بلند مرتبه (آسمانخراش) چوبى، حتی تا ۵۰ یا ۶۰ طبقه در کشورهایی مانند کانادا، ژاپن و استرالیا ساخته شده‌اند.

پرسش منطقی در مقابل این روند این است: رایج شدن ساخت برج‌ها و ساختمان‌های بلند مرتبه، به‌ویژه اگر به تولید انبوه برسد تا چه میزان بهره یا زیان برای محیط زیست، به‌ویژه از بین رفتن جنگل‌ها به‌خاطر استفاده از چوب درختان خواهد داشت. پاسخ ساده این است: بر اثر به کار بردن چوب در انبوه‌سازی آسمان‌خراش‌ها، جنگل‌ها نابود خواهند شد.

اما در تقابل با این پیش‌بینی باید گفت که در کشورهایی مانند کانادا و چندین ایالت در امریکا در مدیریت جنگل‌دارى با روش بریدن قسمتى از جنگل و یا سوزاندن حساب شده و عمدى، جنگل‌ها را رشد می‌دهند و پایدار می‌کنند. چوب‌هاى موجود در بازار امریکا اکثرا به‌صورت خام از کانادا وارد می‌شود و در امریکا شکل‌گیرى و تبدیل به مصالح ساختمانى می‌شوند. اما اِشکال کار در همین جاست: بخش عمده چوب مصرفی در آمریکا از کانادا وارد می‌شود. حتی اگر برای طبیعت و محیط زیست طبیعی امریکا مصرف انبوه چوب به موجودیت جنگل‌ها و میزان موجودی درخت و چوب طبیعی در این کشور خسارت عمده‌ای وارد نکند، اتکا بر واردات از کشور دیگر به‌خصوص در روزگار رقابت‌ها و حتی انتقام‌جویی‌های سیاسی عدم ثبات مشخصی به دنبال دارد.

مصداق این امر همین چند روز پیش اتفاق افتاد. رییس جمهور دوباره برمسند نشسته در امریکا در روزهای نخست دوره جدید ریاست جمهوری خود اعلام کرد که بر واردات از سه کشور مکزیک، کانادا، و چین تعرفه‌های سنگینی اعمال خواهد کرد. بلافاصله بعد از اعلام قرار دادن ۲۵ درصد تعرفه جدید بر محصولات و منابع وارداتی از مکزیک و کانادا توسط او یک شبه (و حتی قبل از انجام تعرفه‌ها) قیمت بسیاری از محصولات وارداتی به میزان محسوس بالا رفت – قیمت چوب وارداتی از کانادا یکی از قربانیان این اتفاق بود.

البته رییس جمهور منتخب اکثریت مردم امریکا بلافاصله اجرای تعرفه‌ها را به تعویق انداخت، چون کانادا و مکزیک متفق‌القول اعلام کردند که آنها مقابله به مثل خواهند کرد. اما واقعیت این است که اگر تعرفه‌های جدید در مورد این دو کشور و همینطور چین که این شخص تهدید به گذاردن کرده است و به نظر می‌رسد در این راه مصمم است، اعمال شوند در صنعت ساختمان ـــ به‌خصوص بخشی که از چوب وارداتی از کانادا استفاده می‌کند ـــ تاثیر مستقیم به‌ویژه در هزینه‌های ساختمانی خواهند گذاشت.

در یک کلام: کنار گذاردن چوب و فولاد و جایگزین کردن آنها با سیمان و بتن امری نیست که به سادگی مورد قبول همه دست اندرکاران باشد و قابل اجرا، حتی اگر در مقابله با آتش بهترین گزینه ممکن در ساختمان سازی.

از زبان شاملوی بزرگ: دنیای غریبی است نازنین