روسیه، ترکیه و رقابت در دریای سیاه
یدالله کریمی‌پور
با‌گذشت دو ماه از جنگ اوکراین، اکنون روشن شده که یکی از برترین منظورهای روسیه در تحمیل جنگ به اوکراین، چیرگی بر گستره بیشتری از آب‌ها و کرانه‌های دریای سیاه بوده است. واکنش ساده ناتو در تصرف و سپس الحاق کریمه به روسیه طی ۲۰۱۶، موجبات ترغیب تکمیل تصرف سراسر کرانه‌های دریایی اوکراین در جنگ دو ماهه اخیر شد.
دیدید که ارتش روسیه پس از مشاهده مقاومت در کیف و خارکف، تمرکز محوری خود را بر جبهه جنوبی گذاشت. تا کنون بیشترین دستاورد روسیه نیر در این محور بوده است. با تسلط روسیه بر خرسون و ماریوپل، روس‌ها به ۳ غنیمت جغرافیایی دست یافتند:
۱- چیرگی بر آزوف
امروز روس‌ها بر دریای آزوف و تنگه مهم کرچ در ۳۶۰ درجه، چیره شده‌اند؛
۲- ایجاد دالان زمینی
روس‌ها دالان(راهرو) زمینی پیوند کریمه- دونتسک- لوهانسک - روسیه را تکمیل کرده‌اند؛
۳- چیرگی بر کرانه شمالی سیاه
روسیه با اشغال کرانه شمالی دریای آزوف و ماریوپل، کریمه و خرسون ، اینک بر ساحل شمالی دریای سیاه چیره شده است. ارتش روسیه در ادامه پیشروی تصرف میکولاییف و ادسا را در برنامه خویش قرار داده است. با فرض دستیابی به این دو هدف، نخست آن که بر سرتاسر کرانه شمالی سیاه چیره خواهد شد، دوم آن که از دسترسی به دریا محروم خواهد ماند.
به هر روی گستره دریایی-ساحلی سیاه، تامین کننده ۵ هدف کلان فدراتیو روسیه است که در همگی آن‌ها ناگزیر با ترکیه مواجه خواهد شد:
۱- پیوند دهنده اروپا- آسیا
دریای سیاه و کشور‌های ساحلی آن، پیوند دهنده جنوب خاوری اروپا - قفقاز- دریای خزر و آسیای مرکزی است. مرکزیت دریای سیاه در این پهنه اوراسیایی از دیدگاه ژئواستراتژیک غیر قابل جایگزین است. نقش این منطقه و دریا در اتصال دالان‌های تجاری و ترانزیت انرژی، فیبرهای نوری فاقد جایگزین دائمی است. اتصال خزر به دریای سیاه از راه کانال دُن-ولگا ملل محصور در خشکی پیرامون خزر را در تجارت دریایی به امنیت دریای سیاه متصل کرده است. ولی این نقش بدون گذر از بغازها کمرنگ است؛
۲- رقابت با ناتو
علاوه بر ترکیه که به عنوان عضو ناتو، گلوگاه‌های دریای سیاه را در اختیار دارد، بلغارستان و رومانی به موازات ترکیه، به عنوان دو عضو دیگر ناتو، جنوب و باختر دریای سیاه را در دست دارند. گرجستان و اوکراین نیز نامزدان پیشین پیوستن به ناتو بودند.
بدین ترتیب روس‌ها خود را در این محور دریایی در محاصره ناتو می‌پندارند. دستاورد جنگ اوکراین چنانچه مهر دائم بر آن خورده شود، به معنای اشراف روسیه بر کرانه شمالی این دریا در مقابل چیرگی ترکیه بر محور جنوبی خواهد بود. در عین حال چنان چه جنگ در اوکراین با پیروزی روسیه پایان یابد، گرجستان و ساحل خاوری دریای سیاه هم دور از دسترس رسمی ناتو خواهد بود؛
۳- کانون نفتی-گازی نوین
با اکتشاف میدان بزرگ گازی در دریای سیاه و گویا در بخش ترکیه‌ای این دریا، اشتهای هر ۶ کشور کرانه‌ای این دریا برای سهیم شدن در این غنیمت باز شده است. به ویژه بس بعید خواهد بود که روسیه در قالب اکتشاف و ادعا سهم‌خواهی از ترکیه را رها کند. در واقع اکتشاف منابع غول‌آسای گازی در این دریا از هم‌اکنون هم موجب دگرگونی در جغرافیای سیاسی منطقه شده است. آشکار است که در این میان رقابت اصلی میان روسیه-ترکیه خواهد بود.
یادمان باشد که ترکیه به عنوان قدرتی نوظهور با فرایند رشد شتابان، برای تامین انرژی خود وابسته به واردات گاز از روسیه، جمهوری آذربایجان، ایران، نیجریه و آمریکا است. اکتشاف منابع گازی در بخش ترکیه‌ای دریای سیاه نه تنها بر امنیت درازمدت انرژی آنکارا موثر است که در تغییر معادلات منطقه‌ای نیز اثرگذار خواهد بود؛
۴- وابستگی مزمن روسیه به ترکیه
وابستگی جغرافیایی روسیه به ترکیه بیش از هر کشور دیگر همسایه و بلکه جهان است. ترکیه با در اختیار داشتن هر دو گلوگاه بسفر و داردانل، در واقع روسیه را به گروگان گرفته است. یادمان باشد که هر ۱۵ دقیقه یک کشتی تجاری روسیه از بغازها در گذرند. علاوه بر این فضای هوایی ترکیه نیز کوتاه‌ترین آسمان را برای پیوند روسیه-سوریه و... در اختیار مسکو قرار داده است.
۵- دو قدرت شمالی- جنوبی
روشن است که روسیه و ترکیه بین ۶ کشور ساحلی دریای سیاه، دو قدرت برتر و به گمانم حتی هم‌طرازند. این همطرازی نه تنها در شاخص‌های اقتصادی هویدا است که در بخش نظامی نیز کمرنگ نیست. پیش از این، شکست غیر مستقیم روسیه از ترکیه در لیبی، قفقاز و سوریه، موجبات آشکار شدن ضعف نظامی روسیه شده بود.
به هر روی به گمانم پیروزی روسیه در جنگ اوکراین(بس بعید)، بدون داشتن حمایت ترکیه، کم ثمر است. شاید با شعله‌ور شدن دامنه کشمکش روسیه - ناتو نخستین هدف آناتولی باشد.
