وزیر امورخارجه دولت رئیسی و اشتباه بزرگ دیپلماتیک
مهدی نوربخش
کانال تحکیم ملت
در اجلاس بغداد، آقای حسین امیر عبدالهیان نشان داد که حداقل برای پروتکل‌های تشریفاتی دیپلماتیک احترامی قائل نیست. وزیر امورخارجه نظام سیاسی ایران به‌جای ایستادن در صف دوم که متعلق به وزاری کشورهای شرکت کننده بود، خود را در صف اول و پهلویِ رئیس جمهور مصر قرارداده تا عکسی از شرکت کنندگان در این کنفرانس گرفته شود. عمل آقای عبدالهیان را می‌توان به چهار شکل به بررسی گذاشت:
اول؛ ایشان از پروتکل‌های تشریفاتی و رسوم دیپلماتیک خبری نداشته است و یا مشاورین ایشان او را از جایگاه افراد بر اساس مقام در اینگونه کنفرانس‌ها مطلع ننموده بودند. این فرض نمی‌تواند به واقعیت نزدیک باشد به خاطر اینکه او سال‌ها در دستگاه دیپلماتیک کشور حضور داشته و به‌خوبی به عرف و پروتکل‌های دیپلماتیک واقف بوده است. بدون شک او می‌دانسته است که از پیش طبق پروتکل‌های معمول دیپلماتیک بین‌المللی، دولت میزبان یک کنفرانس، جایگاه افراد را در مکان‌های مختلف مشخص می‌کند و در آن مورد با تیم مهمان به توافق می‌رسد؛ لذا در عرف دیپلماتیک، وزیر امورخارجه برای یک عکس یادگاری در صف رئیس جمهوران مختلف دنیا نمی‌ایستد، حتی اگر آقای عبدالهیان کوشش کرده باشد جای رئیس‌جمهور دولت خود را در این کنفرانس پر کند. اصولا این رسم معمول عرصه دیپلماسی نیست و هیچ جایی در عرف و پروتکل‌های دیپلماتیک ندارد.
دوم؛ آقای وزیر با یک ژست انقلابی می‌خواسته است عصیان خود را در مقابل آداب و رسوم دیپلماتیک که اصولا پایی در غرب دارد و در یک کنفرانس منطقه‌ای آن هم در یک کشور دوست به نمایش گذارد. اگر چنین باشد، می‌توان گفت جناب وزیر نخواسته است از شکست‌های گذشته رفتار دیپلماتیک احمدی نژاد در محافل و کنفرانس‌های بین‌المللی درس بگیرد. تاریخ دیپلماسی در کشور ما پر از نقاط تاریک چه در حضور و چه در اظهار نظر و داشتن سیاست‌های در خور در محافل بین‌المللی بوده است. آقای ظریف در کتاب «آقای سفیر» مثال‌های بسیار زیادی برای این ناکامی‌ها و نفهمی‌ها در سالهای شصت در کشور ما دارد. آِیا رفتار “انقلابی” دولت احمدی نژاد در صحنه‌های دیپلماتیک و سیاست خارجی مجددا می‌خواهد تکرار شود و آیا این روش‌ها مجددا در راه هستند؟ آیا اینگونه هنجارشکنی‌های دیپلماتیک می‌تواند قدرت کشور ما را در محافل بین‌المللی به نمایش گذارد؟ آیا اصولا با هنجار شکنی در عرصه دیپلماسی، کشوری می‌تواند برای خود قدرتی دست و پا کند؟ آِیا درایت سیاسی و احترام به نرم‌های بین‌المللی در اینگونه محافل راه را برای کسب اعتماد و احترام در عرصه جهانی باز نمی‌کند؟
سوم؛ آیا اقای وزیر می‌خواسته است بگوید که ایران در روابط خود با عراق از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و کشور میزبان و بقیه می‌بایست به این جایگاه اعتراف می‌کرده‌اند؟ آیا این عمل نمایش یک دهن کجی به عراق، بقیه کشورهای منطقه و یا همه آنها بود؟ در این رابطه هم پیام کنفرانس بسیار گویا و مشهود بود. این کنفرانس با حمایت آمریکا و چند کشور اروپایی تشکیل شده بود و رئیس جمهور فرانسه خود یکی از شرکت کنندگان در این کنفرانس بود. مگر دولت عراق پیشاپیش و در طول سالهای گذشته خصوصا بعد از انتخاب مصطفی الکاظمی اعلام ننموده بود که می‌خواهد با همه کشورهای منطقه بر پایه احترام و منافع متقابل روابط نزدیک برقرار نماید؟ باز مگر دولت عراق بارها نگفته بود که اجازه نمی‌دهد که عراق صحنه رقابت قدرت‌های بیرونی قرار گیرد. مگر در طول اعتراضات مردم عراق در سالهای ۲۰۱۹ و بعد، دولت عراق و آیت‌الله سیستانی کرارا در دفاع از مردم عراق اینگونه اعتراضات را مردمی و بدون دخالت هیچ دولت خارجی ندانسته بودند و نظام و روزنامه‌های اصولگرا و افراطی در ایران آنها را برانگیخته از دست‌های خارجی نمی‌دانستند؟ با چه کسی سر تعارف داریم و در کجا می‌خواهیم غرور کاذب خود را به نمایش گذاریم؟ آیا هرگز در ایران فکر شده است که ما برای منافع عراق چه کرده‌ایم؟ بدون شک ایران در شکست داعش در عراق موثر بوده است؛ اما چرا این روش که به ثبات در عراق کمک نمود در صحنه‌های دیگر این کشور تکرار نشده است؟ لذا جناب وزیر هرگز نمی‌تواند جایگاه خاصی را در روابط بین دو کشور بر عراق تحمیل نماید اگرچه فکر کند که ایران روابط بسیار نزدیکی با این کشور دارد.
چهارم؛ شاید نباید شک کرد که عمل وزیر خارجه دولت آقای رئیسی یک عمل خود خواهانه و خودسرانه بود؛ بدون آنکه خسارات آن عمل که حتما به پای کشور نوشته می‌شود حساب شده باشد. این اقدام خودسرانه جناب عبدالهیان بلافاصله بازتاب منفی خود را در رسانه‌های جهان عرب به نمایش گذاشت. آقای ظریف در فایل صوتی خود می‌گوید وزیر امورخارجه دولت آقای رئیسی، آقای عبدالهیان، دوربین را خیلی دوست دارد. شاید تمام دستآورد شرکت در این کنفرانس برای وزیر امورخارجه دولت آقای رئیسی همین بود. در طول کنفرانس، جناب وزیر حرف تازه‌ای برای زدن نداشت. ترور آقای سلیمانی را محکوم کرد که حتی توسط بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای اروپایی و حتی آمریکا به اشکال مختلف یا تقبیح و یا محکوم شده بود. آقای وزیر در این کنفرانس به عدم دعوت از بشار اسد و کشور سوریه در این کنفرانس انتقاد نمود؛ اما اقای عبدالهیان حتی برای تصمیم عراق، کشور میزبان، برای عدم دعوت از سوریه احترامی قائل نشد. آقای عبدالهیان فراموش کرده بود که وقتی ایران تصمیم به دخالت نظامی در سوریه گرفت، حماس به خاطر اینکه نمی‌خواست دستش به خون و برادرکشی در سوریه آلوده شود، از این کشور خارج شد. کشورها و گروه‌های مختلف منطقه‌ای بشار اسد را برای جفای بزرگ در سوریه نه تنها نبخشیده‌اند که حداقل نمی‌خواهند در فراهم آوری چارچوب‌های ایجاد ثبات منطقه‌ای، یک کشور بی‌ثبات دخیل باشد. شاید یکی از دلایل عدم دعوت این بوده باشد. بعد از پایان این کنفرانس، آقای عبدالهیان به سوریه رفت تا نتایج کنفرانسی را که بشار اسد به آن دعوت نشده بود در میان گذارد. او می‌خواست نتایج کنفرانس را با شخصی در میان گذارد که کشورش در بی‌ثباتی مطلق روبروست و از طرفی روس‌ها و از طرف دیگری ترکیه عنان این کشور را در دست گرفته‌اند و با اطلاعاتی که روس‌ها به اسرائیلی‌ها می‌دهند، مواضع نظامی ایران، کشور حامی، در این کشور کرارا بمباران شده است.
از شعارهای ضد غربی و ضد آمریکایی در این کنفرانس توسط آقای عبدالهیان خبری نبود؛ به خاطر اینکه همه کسانی که در این کنفرانس جمع شده بودند و هدف این کنفرانس جایی برای اینگونه حرف‌ها نمی‌گذاشتند و نمی‌گذاشت. لذا رئیس دستگاه دیپلماسی در دولت آقای رئیسی برای اولین بار در در کنفرانسی شرکت کرد که نه تنها شرکت کنندگان عرب آن پی در پی خلیج فارس را خلیج عربی و یا خلیج نامیدند و نتوانست اعتراض کند که حرف تازه‌ای هم برای گفتن نداشت. معلوم نیست چرا وزیر امورخارجه دولت آقای رئیسی به زبان عربی نطق خود را در این کنفرانس ایراد نمود که خود جسارتی به مردم کشور ما بود. گویا افول ایدئولوژی و سیاست‌های ایدئولوژیک در این کنفرانس خوددرا به وضوح به نمایش می‌گذاشت.
اما بحث بعدی مربوط به خود آقای عبدالهیان است. ایشان در روابط بین‌الملل پیرو مکتب رئالیسم سیاسی است. رئالیست‌ها (Realism) در ابتدا همه چیز را در قدرت نظامی یک کشور خلاصه می‌کنند. آنها اعتقاد دارند که اگر صلح می‌خواهی پیوسته برای جنگ باید آماده باشی. بعدها رئالیست‌ها به مکتب تحول یافته نئورئالیسم (Neorealism) روی آوردند و بر ساختار (Structure) در نظم روابط بین‌الملل روی آوردند. با تکیه بر ساختار، بحث آنها این ست که کشورهای مختلف جهان به ترتیب میزان قدرتی که کسب می‌کنند در روابط بین‌الملل صاحب نفوذ می‌شوند. قدرت اقتصادی برای دستیابی به توان‌های نظامی برای آنها بسیار ضروریست تا بتوان قدرت کشوری را در این ساختار به ارزیابی گذاشت. جناب عبدالهیان در دستگاه دیپلماسی کشور در میدانی بازی می‌کرده و اکنون مشخص شده که در طول سالهای گذشته به دنبال نفوذ پرقدرت سپاه در دستگاه دیپلماسی کشور بوده است. سرلشگر باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، در چند روز گذشته گفته بود که: «هیچ افقی برای تجربه دوران آرام و بی‌دغدغه در منطقه دیده نمی‌شود... . حفظ امنیت، آرامش و امکان پذیری توسعه و پیشرفت برای کشور بدون داشتن یک توان دفاعی کارآمد و خود اتکا به هیچ وجه امکان‌پذیر نخواهد بود.» دو سؤالی که سرلشگر باقری ب آن پاسخ نمی‌دهد این ست که اولا چگونه یک کشور بدون توان اقتصادی می‌تواند یک ارتش قوی ایجاد کند؛ مگر اینکه از سفره مردم نانشان را برگیرد. دوم؛ اگر در کشوری اقتصاد نتواند بطور نسبی پویا باشد تا شهروندان از آن بهره گرفته و به یک رفاه نسبی دست پیدا کنند، آیا نظامی که قدرت نظامی ایجاد می‌کند هرگز می‌تواند از پشتوانه مردمی برخوردار شود، خصوصا در لحظات حساس تهدیدات امنیتی؟ به هرحال آقای عبدالهیان مانند آقای باقری دغدغه‌شان ایجاد یک دیپلماسی فعال در دنیا، طرح پیشنهاد همدلی و همکاری و ایجاد همکاری‌های منطقه‌ای نیست. آنها اصولا به دیپلماسی به‌عنوان یک ابزار پرتوان در مراودات جهانی نگاه نمی‌کنند. با دادن تقدم به ایجاد نیروی نظامی، آقای باقری و عبدالهیان هزینه آن، رقابت‌های منطقه‌ای و شدت یافتن دشمنی‌ها را به محاسبه نمی‌کشند. فکر نمی‌کنند که با تکیه بر توان نظامی، نهایتا نظامی مانند اتحاد جماهیر شوری سابق ایجاد می‌شود که بالاجبار فرو می‌ریزد.
چنین نگرشی به سیاست و امنیت روشن می‌کند که وقتی نماینده چنین نظامی در یک کنفرانس که برای ایجاد ثبات در منطقه ایجاد شده است شرکت می‌کند حرفی برای زدن ندارد و نهایتا به دنبال این می‌گردد تا در صحنه چنین کنفرانسی خود را مطرح بداند؛ اما این مطرح بودن نه از طریق ارائه نظر بلکه یک عکس خود را نشان می‌دهد. این هم صحنه سیاست کشوری است که باید برای آن افسوس خورد.
