چرا روشنفکری دینی زایایی اجتماعی پیشین را ندارد؟

مهدی سلیمانیه، دانشجوی جامعه‌شناسی و مدیر کانال “اینکجا”، در یادداشتی تلگرامی نوشت:

در مصاحبه‌های پژوهش اخیرم، به صورت مکرر با داستان زندگی حوزویان سابقی روبرو می‌شوم که پیش از ترک حوزه، مدتی علاقمند به مباحث روشنفکری دینی شده‌اند. اما این مدت، معمولاً کوتاه بوده‌است.

گویی علاقمندی و دلبستگی به روشنفکری دینی، از شریعتی تا بازرگان و به‌خصوص از سروش تا مجتهد شبستری نه خود یک مقصد، که “پلی برای عبور” به سمت یک مقصد دورتر بوده‌است.

فراوان جوانانی را دیده‌ام که چند سالی، دلبسته‌ی جریان روشنفکری دینی بوده‌اند؛ اما این دلبستگی چندان دیری نپاییده‌است. غالب آنان از این دایره خارج می‌شوند و اغلب، به‌طور کلی به سمت خروج از علایق دینی و سبک زندگی دینی حرکت می‌کنند.

حتی حس می‌کنم که قدرت این جریان در جذب جوانان دغدغه‌مند و جستجوگر به صورتی محسوس کاهش یافته‌است.

در این سال‌ها، شنیده‌ یا حس کرده‌ام که برخی از متفکران شناخته‌شده‌ی این جریان، کم‌کم خودشان نیز از موقعیت اندیشیدن و نظریه‌پردازی «روشنفکری مذهبی»، به سمت اندیشیدن در ساحت کلی‌تر «روشنفکری دینی» به معنای عام و نه فقط اسلام و حتی «اندیشیدن به معنویت» به شکل عام‌تر حرکت کرده‌اند.

در دهه‌های سی و چهل و پنجاه شمسی، روشنفکری دینی، نه فقط بعنوان یک جریان اندیشه‌ای بلکه بعنوان یک «جریان دارای بدنه‌ اجتماعی» مطرح بود.

چهره‌هایی چون علی شریعتی و محمدتقی شریعتی و بازرگان و طالقانی، فقط اندیشمندانی مطرح نبودند: آنها دارای عمق نفوذی اجتماعی چشمگیری بودند که حتی گاه آنان را از رقبای قدرتمندی چون حزب توده، گرایش‌های چپ و جریان روشنفکری غیردینی و هواداران روحانیت سنتی پیش می‌انداخت.

اما کمتر از چهل سال بعد، به نظر می‌رسد که این جریان، آن ماهیت «جریان اجتماعی» بودن خود را از دست داده است و تنها یک «نحله فکری» است.

چرا چنین شده‌است؟ یافتن پاسخ این سؤال، فقط برای دلبستگان به این جریان یا مخالفان آن حائز اهمیت نیست؛ پاسخ به این سؤال، می‌تواند جنبه‌ای مهم از ابعاد تغییرات ِ جامعه‌ی ایران را هویدا کند.

پاسخ این سؤال، ساده نیست. احتمالا عواملی مثل کاسته‌شدن چشمگیر انتظارات و محبوبیت ایفای نقش سیاسی و اجتماعی دین در حیات روزمره پس از تجربه‌ انقلاب یا تحولات مربوط به کاهش ابعادی از دینداری به‌خصوص در ساحات جمعی و مانند آن در کاهش زایایی اجتماعی جریان روشنفکری دینی که نقطه‌ اتکایش را در چنین مواردی استوار کرده‌بود، بتوان جست.

اما به نظرم، این پدیده می‌تواند یک علت “درون‌جریانی” هم در خود جریان روشنفکری دینی داشته‌باشد. به نظرم ارتباط روشنفکری دینی پایان دهه‌۹۰، با مسائل زندگی روزمره و جامعه‌ی ایران قطع شده‌است.

روشنفکری دینی و حاملانش دیگر پاسخ مؤثری برای مسائل روزمره و مقتضیات روز جامعه‌ ایران ندارند. مسائل و دغدغه‌های آنان دیگر پیوند عمیقی با مسائل واقعی و انضمامی جامعه‌ی ایران پایان دهه۹۰، از فقر و نابرابری و مسائل صنفی گرفته تا آزادی اجتماعی و بحران‌های هویتی ندارد.

روشنفکری دینی به‌شدت نظری شده‌است. به تعبیر دیگر، این جریان - سابقا- اجتماعی، “تصعید” شده است: از یک جریان درهم‌تنیده با مسائل روز و محسوس مردم کوچه و بازار و “جامد”، به دغدغه‌های نظری سیّال و انتزاعی و به شدت نخبگانی در شکل گاز. پای این جریان دیگر بر زمین واقعیت نیست.

به همین دلیل است که این جریان، برخلاف مسیری که در دهه‌های سی و چهل و پنجاه می‌رفت، توانایی و اراده‌ی ساختن “مناسک” را نیز ندارد (به نتایج پایان‌نامه‌ الهام‌ شهسوارزاده زیر نظر دکتر سارا شریعتی نگاه کنید).

در دهه‌ چهل و پنجاه، نه‌تنها ساخت مناسک جمعی، که نهادهای جدید سازنده‌ مناسک جمعی نظیر “کانون نشر حقایق اسلامی” و “حسینیه ارشاد” یا “انجمن‌های اسلامی دانشجویان” از نقاط قوت این جریان بود.

جریان بی‌مناسک شده، به‌شدت نخبگانی شده و کم‌ارتباط با مسائل اجتماعی، جمع نمی‌سازد. گرمایی تولید نمی‌کند. شوری برنمی‌انگیزد. عصبیتی ایجاد نمی‌کند. پیروان جدیدی جذب نمی‌کند و در نتیجه، اثرگذاری اجتماعی‌اش روز به روز افت خواهد کرد.

روشنفکری دینی نخبگانی‌شده‌ی امروز، فقط تصلب‌ پیشین افراد را سست می‌کند. آنان را از این دست می‌گیرد و تحویل قطعیت‌ها و گروه‌های گرم و جمع‌ساز دیگر می‌دهد: جمع‌هایی غالبا مدرن و سکولار.

روشنفکری دینی امروز اگر کارکردی اجتماعی داشته‌ باشد، تنها یک کاتالیزور موقت در مسیر دگردیسی‌های عمیق‌تر برخی نخبگان است.

قابلیتی تاریخی و دیریاب از قابلیت‌های جامعه‌ ایران در حال محو شدن است. مقصد پرطرفدار و محبوب دیروز، به ایستگاهی میان‌راهی، خلوت و اقامتگاهی موقت بدل شده‌است.