جلفای اصفهان بدون ارامنه یعنی هیچ

زمين هاي جلفاي اصفهان عموماً بهايي بالاتر از يك ميليون تومان در هر متر مربع دارند و به طور مداوم دست اندركاران ساخت و ساز و فروشندگان تراكم را براي تخريب خانه هاي تاريخي وسوسه مي كنند
تا زماني كه تدابيري براي تشويق ارامنه به سكونت در جلفا و عدم ترك محل صورت نپذيرد، مسئله نابودي ميراث فرهنگي جلفا را نمي توان به شكل بنيادين حل و فصل كرد
در سال ۱۰۱۲ هجري قمري، درست شش سال پس از آن كه شاه عباس اول پايتخت دولت صفوي را از قزوين به اصفهان آورد، هزاران خانواده ارمني از جلفاي آذربايجان در ساحل رود ارس به پايتخت جديد كوچ داده شدند تا با استفاده از طبيعت ساعي و مقتصد و تخصص تجاري آنها بر رونق پايتخت افزوده شود. اين اقدام همچنين خطر شورش يا تجزيه طلبي را كه همواره از سوي گروه هاي قومي و اقليت هاي مذهبي انتظار مي رفت، از ميان مي برد.
ارامنه كوچ داده شده، در جنوب اصفهان و بركرانه راست زاينده رود اسكان يافتند و محله جديدي را بنيان نهادند كه به نام موطن قديمي شان «جلفا» خوانده شد. شاه براي جبران دوري آنان از كاشانه شان امتيازات ويژه اي را در نظر گرفت. ارامنه مي توانستند برخلاف ساير اقليت هاي ديني، خانه، ملك و هر چيز منقول و غيرمنقول ديگري را بخرند و حاكم و قاضي و كلانتر محل را خود انتخاب كنند. آنها در اجراي مراسم ديني آزادي كامل داشتند و شاه فرمان داده بود كه هيچ مسلماني حق منزل كردن در جلفا را ندارد. غير از اين ارمنيان جلفا اجازه داشتند كه مانند بزرگان و اعيان ايراني، هنگام اسب سواري از زين و لگام زرين و سيمين استفاده كنند.
بدين ترتيب و با اين امتيازات، ارامنه سراسر اروپا براي گسترش تجارت خارجي ايران را زير پا گذاردند و ثروت زيادي را به دست آوردند، ثروتي كه بخش بزرگي از آن صرف شكوه و جلال جلفا شد. وقتي شارون، سياح فرانسوي۱۲۰، سال پس از شاه عباس اول قدم در جلفا نهاد، آن را چنين يافت:
«در جلفا ۳۴۰۰ تا ۳۵۰۰خانه وجود دارد، بيشتر خانه هاي خوب و مجلل در طول رود ساخته شده، برخي از آنها زرنگار و چنان با شكوه و عالي است كه مي توان آنها را در رديف قصرها و كاخ ها به شمار آورد.» و اين تازه وقتي بود كه شارون مي گفت: «اكنون وضع دگرگون و از آن همه نعمت و ثروت كاسته شده است.»
طي دوره صفوي كليساهاي زيادي در جلفا ساخته شد كه از جمله آنها مي توان به كليساي «بدخيم» (= بيت اللحم) اشاره كرد. اين كليسا به روزگار زمامداري شاه عباس اول در سال ۱۰۳۷ ه.ق بنا گرديد. اين كليساي وانك كه معروف ترين كليساي جلفاست در زمان سلطنت شاه عباس دوم بنيان گرفت و ساخت آن از ۱۰۶۵ تا ۱۰۷۴ ه.ق به طول انجاميد. از دوره شاه عباس اول كليساي ديگري به نام «مريم» يا «خواجه عابد» نيز باقي مانده كه متعلق به سال ۱۰۲۱ ه.ق است. غير از اينها ۹ كليساي ديگر در جلفا وجود دارد كه عبارتند از كليساي گورك (غريب)، استبانوس، يوحنا، كارتارينه (ديركاترينا)، نيكوغايوس ، گريگور، ميناس، سركيس و يزميس. البته ارامنه كاتوليك و پروتستان نيز كليساهاي مخصوصي را براي خود در محله سنگ تراش ها و محله هاكوپ جان دارند. (اكثر ارامنه پير و مذهب گريگوريان هستند)
از اواخر دوره صفويه ورق برگشت و آزار ارامنه جلفا به منظور اخذ ماليات بيشتر آغاز شد. پس از سقوط صفويه و در زمان نادرشاه (۱۱۴۸-۱۱۶۰ ه.ق) كار به جايي رسيد كه به گفته يك سياح فرانسوي، جلفا مجبور شد روزانه معادل سه هزار فرانك ماليات بدهد. در اين شرايط عده زيادي از اهالي مهاجرت كردند و سكنه جلفا منحصر شد به عده اي اشخاص بي بضاعت كه توانايي رفتن نداشتند و اجباراً هر گونه سختي را تحمل مي كردند.
در دوره قاجاريه (سده سيزدهم هجري) وضع كمي بهبود پيدا كرد و جلفا رونق محدودي گرفت. در اواخر اين سده كه «مادام ژان ديولافوا» شواليه لژيون دونور فرانسه به جلفا آمد، آن را سرشار از زندگي يافت: «اگرچه در جلفا خانه ها همه با خشت و گل بنا شده اند و در پشت ديوارهاي خاكستري رنگ پنهان هستند، ولي نظم و نظافت همه جا برقرار است. نهر بزرگي از ميان كوچه عبور مي كند و درختان بلندي از دو طرف آن سربرآورده و عابرين و حتي دكان ها را در سايه خود از آفتاب محفوظ نگاه مي دارند... آهنگ هاي بشاشت آوري در زير درختان شنيده مي شود. اين آواز اطفالي ارمني است كه كلاه پشمي قرمزي بر سر دارند و از مدرسه بر مي گردند... زنان ارمني با چادرهاي سفيد در كنار ديوار راه مي روند.»
در دوره قاجار با توجه به حضور مسلط قدرت هاي خارجي در ايران و به ويژه فعاليت مسيونرهاي مسيحي، جلفا از اهميت خاصي برخوردار بود و مدارس مذهبي در آن قوت گرفت. در مجموع زندگي مسالمت آميز ارامنه و مسلمانان اين محله را از آسيب هاي گوناگون حفظ كرد و در اصفهان اسلامي، موزه اي از آثار، آيين ها و آداب و رسوم مسيحي پديد آورد. با اين وجود توسعه لجام گسيخته شهري در نهايت محله جلفا را نيز به مانند ساير محله هاي تاريخي اصفهان تحت تأثير قرار داد. اين تأثير امروزه با مهاجرت روزافزون ارامنه جلفا شكل بحراني به خود گرفته است. مطابق آماري كه حدود ۱۲ سال پيش «لئون ميناسيان» از پژوهشگران بنام جلفا و رئيس سابق موزه كليساي وانك تهيه كرده است، ارامنه جلفا حدود هفت هزار نفر هستند، اما دكتر «لطف الله هنرفر» كه پژوهش هاي وسيعي را درباره تاريخ و فرهنگ اصفهان صورت داده، معتقد است كه تعداد ارامنه جلفا بيش از پنج هزار نفر نيست. هر دو اين ارقام نشان مي دهند كه جمعيت ارامنه جلفا پيوسته رو به كاهش بوده است. زيرا اگر آمار شارون در دوره صفوي را ملاك قرار دهيم، تنها تعداد خانه هاي جلفا ۳۵۰۰ خانه بوده است و جمعيت آن دست كم چهار _ پنج برابر اين تعداد. بديهي است كه اين تعداد خانه يا به صورت اوليه يا به شكل بازسازي شده، كمابيش وجود دارند، اما ديگر در همه آنها نشاني از ارامنه نيست.
طي دهه هاي اخير تعداد زيادي از ارمنيان جلفا به آمريكا يا اروپا مهاجرت كرده اند، اما حتي آنها كه تمايل يا تواني براي مهاجرت به خارج از كشور نداشته اند، نقاط ديگر اصفهان مانند شاهين شهر را براي سكونت برگزيده اند. طي يك دهه اخير زمين هاي جلفا به علت مرغوبيت با رشد سرسام آور قيمت ها روبه رو بوده است. اين مسئله به نوبه خود موجب شده كه بخشي از ارامنه خانه ها و املاك خود را به بهاي بالا فروخته و خانه هايي با بهاي كمتر را در شاهين شهر خريداري كنند و از اين راه پولي به دست آورند. از سوي ديگر تمايل به آپارتمان سازي در جلفا به علت سودآوري زياد شدت يافته و در اين ميان خانه هاي بزرگ تاريخي همچون طعمه اي غيرقابل چشم پوشي مدنظر بورس بازان و بساز و بفروش ها قرار گرفته است.
در حالي كه در بافت تاريخي مركز اصفهان، بهاي زمين گاه كمتر از ۱۰۰ هزار تومان براي هر متر است، زمين هاي جلفا عموماً قيمتي بالاتر از يك ميليون تومان دارند و به طور مداوم دست اندركاران ساخت و ساز و البته فروشندگان تراكم را براي تخريب خانه هاي تاريخي وسوسه مي كنند.
براي مثال در حدود سال هاي ۸۱-۱۳۸۰ پاره اي از اختلاف ها ميان اعضاي كليساي كاتوليك جلفا، موجب شد كه مدرسه كاتوليك ها موسوم به «مدرسه فرانسوي ها» به فروش برسد و فرد خريدار به راحتي مجوز ساخت و ساز در آن را بدست آورد. اين مدرسه كه در سال ۱۲۸۱ شمسي (اواخر دوره قاجار) پشت كليسايي قديمي متعلق به دوره صفويه و در محله سنگ تراش ها ساخته شد، نه فقط از حيث معماري قابل توجه بود، بلكه براي مرور تاريخ مسيونرهاي مسيحي در ايران نيز اهميتي بسزا داشت. زيرا در واقع شعبه ابتدايي مدرسه سه ستاره صبح بود كه توسط مسيحيان كاتوليك فرانسه تأسيس شد و تا سال ۱۳۱۱ فعاليت مداوم داشت. از آن پس يك چند منحل و مجدداً در سال ۱۳۳۵ با امتياز جديد و در محل ديگري افتتاح شد.
در حالي كه مالك جديد مدرسه در حال خراب كردن ديوارها و تزئينات آن بود، يك حادثه ساده، موجب آگاهي اداره كل ميراث فرهنگي از موضوع و دستور توقف تخريب شد، البته مدرسه نيمه مخروبه توسط شهرداري منطقه ۵ خريداري و بوسيله سازمان نوسازي و بهسازي شهرداري اصفهان مرمت شد، اما ده ها خانه و اثر تاريخي ديگر جلفا از چنين بخت بلندي برخوردار نبوده اند!
بدين سان، از يك سو مهاجرت ارامنه از جلفا، بافت فرهنگي آن را مورد تهديد قرار داده و از سوي ديگر ساخت وسازهاي ناموزون بافت تاريخي اش را به نابودي كشانده است. در سال هاي اخير و پس از آن كه تخريب ميراث فرهنگي جلفا (و به طور كلي اصفهان) حساسيت هايي را در افكار عمومي برانگيخت، شهرداري اين شهر كوشيد تا سروساماني به اوضاع دهد. در اين جهت سازمان نوسازي و بهسازي شهرداري مأمور تهيه و اجراي طرح هايي براي احياي بافت تاريخي جلفا شد. بازسازي بازارچه قديمي جلفا، مرمت ميدان تاريخي جلفا و ديوار كليساي وانك، ساماندهي كوچه كليساي وانك، مرمت و احياي خانه تاريخي استپانيان، ساماندهي نهرهاي شايج و نايج و مرمت مدرسه فرانسوي ها، به شرحي كه گفته شد از جمله طرح هايي هستند كه به اجرا درآمده اند.
با اين وجود، تا زماني كه تدابيري براي تشويق ارامنه به سكونت در جلفا و عدم ترك محل صورت نپذيرد، نمي توان مسئله را به شكل بنيادين حل و فصل كرد. مرمت و نگاهداري همه آثار تاريخي جلفا كاري نيست كه تنها از عهده سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري يا شهرداري اصفهان برآيد.
از اين گذشته آنچه از حفظ كالبد فيزيكي جلفا، اهميت بيشتري دارد، صيانت از فرهنگ عمومي زندگي در جلفاست كه افزون بر چهار سده در جريان بوده و اكنون رو به اضمحلال است. شايد بهتر باشد كه در مورد اخير به جاي مهندسي شهري، نوعي مهندسي اجتماعي به كار گرفته شود و مكانيزم هاي فرهنگي مورد توجه بيشتري قرار گيرد.
چهارصد سال پيش جلفا با حضور ارامنه شكل گرفت و به خود باليد و اينك جلفاي منهاي ارامنه يعني هيچ!