موضع آذربایجان در مناقشه احتمالی ایران و آمریکا چیست؟
تورال احمدزاده / بخش آذری بی‌بی‌سی
تنش فزاینده از هنگام خروج آمریکا از برجام (توافق هسته‌ای ایران) در سال گذشته، احتمال جنگ ایران و آمریکا را به شدت افزایش داده است.
در سال‌های اخیر جمهوری آذربایجان مناسبات نظامی و اقتصادی خود را با اسرائیل و آمریکا تقویت کرده است.
با این وجود، جمهوری آذربایجان در همین مدت تلاش کرده روابط اقتصادی گسترده‌تری با ایران داشته باشد. ملاقات‌های مقامات بلند پایه دو کشور، برنامه‌های مشترک در زمینه تولید خودرو و سرمایه گذاری در ارتباطات و حمل و نقل از جمله این تلاش هاست.
تمایل جمهوری آذربایجان به این که توازنی در روابط با ایران و آمریکا برقرار کند، سبب شده که موضع این کشور در صورت بروز مناقشه بین متحدش آمریکا، و ایران روشن نباشد و چنین مناقشه‌ای می تواند به طور بالقوه وضعیت را دگرگون کند.
وقتی سال گذشته جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا که از دولت ایران صراحتا انتقاد می‌کند، از جمهوری آذربایجان بازدید می‌کرد، برداشت برخی از مفسران این بود که این سفر در حقیقت تلاش آمریکا برای یافتن متحدان منطقه‌ای علیه ایران است.
جان بولتون متوجه شده بود که روابط بازرگانی فرامرزی بین ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان می‌تواند “مسئله مهمی” در تلاش آمریکا برای در تنگنا قرار دادن ایران باشد.
ولی جمهوری آذربایجان از جهت گیری خودداری کرده است.
ابزار دیپلماتیک
حکمت حاجی‌اف، رئیس اداره امور سیاست خارجی در دستگاه اداری جمهوری آذربایجان، می گوید این کشور در سیاست خارجی‌اش به دنبال منزوی کردن هیج کس نیست.
آقای حاجی‌اف در اشاره به لفاظی‌های فزاینده بین ایران و آمریکا گفت “این چیزی است که جمهوری آذربایجان را به عنوان یک کشور همسایه، نگران می‌کند.” او می‌گوید کشورش همچنان تحولات را از نزدیک تحت نظر دارد.
آقای حاجی‌اف، با ذکر این که به نظر او از ابزار دیپلماتیک برای فیصله دادن وضعیت کاملا استفاده نشده، ابراز امیدواری کرد که این مناقشه از راه‌های دیپلماتیک حل و فصل شود.
این اظهارات، نشان دهنده ناخشنودی جمهوری آذربایجان از بحران فزاینده و رساندن این پیام است که این کشور در هر گونه مناقشه احتمالی، نقاش فعالی نخواهد داشت.
از لحاظ ژئوپولیتک، این سیاست کاملا منطقی به نظر می‌رسد چون مناقشه احتمالی می‌تواند تاثیر زیادی در بی ثبات کردن تمام منطقه داشته باشد.
بندبازی خطرناک
ریچارد کوزلاریچ، سفیر سابق آمریکا در جمهوری آذربایجان و مدرس کنونی دانشگاه جورج میسون به بی‌بی‌سی، گفت او موقعیت جمهوری آذربایجان را درک می‌کند:
«گرجستانِ سال ۲۰۰۸، نمونه برداشت غلط یک کشور در این مورد است که آمریکا چه کاری می‌تواند بکند و چه کاری نمی‌تواند، که نتیجه‌اش درگیری گرجستان با یک همسایه بزرگتر بود.»
به عقیده آقای کوزلاریچ، برای جمهوری آذربایجان همین دلیل کافی است تا متوجه شود اتخاذ موضع قوی‌تر علیه ایران سبب خواهد شد در معرض فشار نظامی همسایه به مراتب بزرگترش قرار گیرد.
او با ذکر این که جمهوری آذربایجان این وضعیت را درک می‌کند، این کشور را به بندبازی تشبیه کرد که می خواهد در یک وضعیت خطرناک توازن خود را روی طناب حفظ کند. او همچنین در مورد وسوسه زیر پا گذاشتن تحریم‌ها به این کشور هشدار داد.
مشکل دیگری که آقای کوزلاویچ به آن اشاره می کند، غیرقابل پیش بینی بودن دولت کنونی آمریکاست.
به عقیده او در آمریکا دو منبع تصمیم گیری وجود دارد، منبع رسمی که شامل دیپلمات‌ها و کارمندان دولت و سایر مقامات دولتی است و منبع دیگر، شخص دونالد ترامپ.
آقای کوزلاویچ می گوید دولت آمریکا همچنان فشار بر ایران را افزایش می‌دهد، ولی همانطور که روابط آمریکا با کره شمالی نشان داده امکان دارد دونالد ترامپ «مسیر خود را تغییر دهد... او اعتماد زیادی به توانایی هایش دارد. او باور دارد که در مورد کره شمالی این (توانایی) کارگر واقع شده. چرا در مورد ایران کار نکند؟»
احمد علیلی، رئیس دفتر پژوهش در مرکز تحلیل سیاست قفقاز، با بسیاری از نظرات آقای کوزلاویچ موافق است.
او همچنین معتقد است که میزبانی جمهوری آذربایجان در ملاقات‌های رهبران نظامی پیمان ناتو و روسیه فرصتی است برای دیدار بالقوه دونالد ترامپ با همتای ایرانی‌اش.
آقای علیلی می گوید: «اگر چه ممکن است این امرغیرممکن به نظر برسد، به دلیل علاقه آقای ترامپ به انجام کارهای غیر ممکن، این احتمال واقعی وجود دارد.»
تجارت با ایران
وقتی پای روابط اقتصادی در میان باشد، کاملا می توان تصور کرد که ایران و جمهوری آذربایجان شرکای بازرگانی مهمی باشند.
ولی آمار بازرگانی که کمیته آمار دولتی جمهوری آذربایجان تهیه کرده نشان می دهد که از هنگام جدا شدن این جمهوری از اتحاد جماهیر شوروی و کسب استقلال، میزان تجارت با ایران هرگز بیشتر از یک در صد کل داد و ستدش نبوده.
به نظر آقای علیلی، تحریم‌های بین المللی و تحریم‌های آمریکا علیه ایران، مانعی برای توسعه روابط اقتصادی بالقوه ایران و جمهوری آذربایجان بوده است. «در نتیجه این تحریم‌ها ایران و جمهوری آذربایجان نمی توانند روابطشان را آنطور که می خواهند شکل دهند.»
برای نشان دادن تاثیر این تحریم‌ها او به عنوان نمونه از راه آهن آستارا-رشت، قزوین نام می‌برد که نقش مهمی در دالان حمل و نقل شمال- جنوب دارد.
احمد علیلی می گوید جمهوری آذربایجان قول تامین هزینه بخشی از احداث این خط آهن را داده بود ولی تحریم‌های مالی علیه ایران، پرداخت این هزینه را غیرممکن ساخته است.
«پناهندگان»
به عقیده احمد علیلی، مشکل دیگر، هزارها یا شاید صدها هزار نفری است که در صورت جنگ در ایران، قصد پناهنده شدن به جمهوری آذربایجان را خواهند داشت.
این موضوع نه تنها اثر عمیقی در اقتصاد این جمهوری خواهد گذاشت، موجب نگرانی جدی برای روسیه خواهد بود.
رئیس جمهور روسیه ماه گذشته گفت: «این موضوع (پناهندگی) فاجعه‌ای دست کم برای منطقه خواهد بود زیرا می تواند به افزایش خشونت و افزایش بالقوه پناهندگان در منطقه بیانجامد.»
جمعیت قابل توجه ایران و وضعیت جغرافیایی منطقه سبب خواهد شد که جمهوری آذربایجان برای سیل پناهندگان به صورت کریدور مهمی درآید.
این تهدید بالقوه برای ثبات اقتصادی و سیاسی منطقه، واکنش محتاطانه جمهوری آذربایجان نسبت به تنش فزاینده مناقشه بین ایران و آمریکا را توجیه می‌کند.
لیلا علی‌یوا، کارشناس روابط بین الملل نیز موضوع پناهندگان را یکی از پیامدهای مهم هرگونه مناقشه احتمالی می‌داند.
ولی به عقیده او عملیات نظامی در مقیاس کوچک- شاید حملات معدود هوایی به اهداف نظامی- تاثیر مستقیم زیادی روی جمهوری آذربایجان نخواهد داشت.
لیلی علی‌یوا می گوید ایران می خواهد از جنگ پرهیز کند ولی مایل است غرب برخورد عملی تری در حل بحران جاری داشته باشد.
به نظر خانم علی‌یوا، غرب به جای این که موجب اقدامات تحریک آمیز از جانب ایران شود، باید موضعی که بیشتر براساس اصول و قاعده باشد اتخاذ کند.
در حال حاضر همانطور که جان بولتون سال قبل متعهد شده بود آمریکا به افزایش فشار بر ایران ادامه می‌دهد.
در همین ماه جاری، استیو منوچین، وزیر دارایی آمریکا به اتحادیه اروپا علیه استفاده از «اهرم ویژه هدفمند» - اینستکس- به عنوان مکانیسمی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران، هشدار داد.
وقتی از او سئوال شد که آمریکا چگونه می‌تواند متحدان خود را به اجرای تحریم‌ها ترغیب کند، پاسخ داد: «اگر مردم می خواهند در سیستم دلاری حضور داشته باشند موظف خواهند بود از تحریم‌های آمریکا تبعیت کنند.»
جمهوری آذربایجان هم اکنون نه تنها در تامین هزینه راه آهن آستارا-رشت- قزوین، بلکه در یک سطح عملی‌تر نیز تاثیر این تحریم‌ها را احساس می‌کند.
اخیرا بلومبرگ گزارش داد که یک پالایشگاه تازه احداث شده در ترکیه که مالکش شرکت نفت دولتی جمهوری آذربایجان است ناچار شده از ایران به عنوان عرضه کننده ترجیجی نفت خام پالایشگاه، چشم پوشی کند.
بنا بر گزارش‌ها مسعود ایلتر، مدیر اجرایی پالایشگاه گفته است: «اگر تحریم‌ها نبود ما می توانستیم نفت خام ایران را خریداری کنیم» ولی از آنجا که مدت معافیتی که ترکیه قبول کرده بود امسال پایان یافته بود، پالایشگاه شرکت نفت دولتی جمهوری آذربایجان ناچار شد با شرکت روس‌نفت روسیه قرارداد تازه ای ببندد.
