ساز و كار شورای حقوق بشر

اصلاح در سازمان ملل

بحث درباره اصلاحات در سازمان ملل، مدت هاست كه درون اين سازمان مطرح است. سال گذشته كوفی عنان - دبيركل سازمان ملل- گزارشی را به مجمع عمومی ارايه كرد كه نتيجه كار و بررسی يك گروه از كارشناسان منتخب سازمان درباره اصلاحات سازمان ملل بود. اين گروه ١٦ نفره از كارشناسان كه در ميان آنها چهره های شناخته شده ای چون يوگنی پريماكوف به چشم می خوردند پيشنهادات خود را برای كارآمد كردن ساز و كارهای سازمان ملل از طريق اصلاح نهادهای اساسی و مهم اين سازمان همچون شورای امنيت مطرح كرده بودند. يكی از اين پيشنهادات به كار كميسيون حقوق بشر سازمان ملل مربوط می شد. اين پيشنهاد بعد از بيش از ١٠ ماه بحث و بررسی اكنون به تصويب رسيده و در آخرين مرحله تشكيل شدن قرار دارد.
بر اساس اين پيشنهاد قرار است شورايی با اعضای كمتر و سازوكار انتخابی متفاوت جای كميسيون حقوق بشر را بگيرد. در مطلبی كه می خوانيد روند تشكيل اين شورا و بحث های پيرامون آن توضيح داده شده است.

****


كميسيون حقوق بشر سازمان ملل در سال ١٩٤٦ و در واكنش به جنايات هولناك جنگ جهانی دوم برای تحكيم هنجارهای حقوقی در حفاظت از حقوق و آزادی های اوليه بشر در سراسر جهان، تأسيس شد.
اين كميسيون در ماه مارس هر سال در جلسات شش هفته ای خود گزارش های مربوط به نقض حقوق بشر در كشورها را بررسی می كرد و بيانيه هايی صادر می نمود كه مبنای كار ديگر نهادهای سازمان ملل می شد. اين كميسيون در ابتدای تأسيس، كارهای بزرگی انجام داد. در آن روزها كميسيون حقوق بشر بيانيه جهانی حقوق بشر را تدوين كرد، استانداردهای بين المللی برای شكنجه و اعدام ايجاد نمود و به شكايت قربانيان آپارتايد و رژيم های ديكتاتوری آمريكای لاتين رسيدگی كرد. اين كميسيون همچنين نظام ناظران مستقل را ايجاد كرد تا به شكنجه، كشتارهای سياسی و خشونت عليه زنان در جهان رسيدگی كند.
سال گذشته وقتی اعضای كميسيون حقوق بشر در نشست سالانه شان در ژنو شركت كرده بودند، پيش بينی نمی كردند كه سال بعد ديگر كميسيونی به اين نام وجود نداشته باشد.
در ماه مارس سال ٢٠٠٥ كوفی عنان دبيركل سازمان ملل در گزارشی به مجمع عمومی اين سازمان پيشنهاداتی را برای اصلاح سازوكار سازمان ملل ارائه كرد. مهم ترين ركن اين گزارش پيشنهاد تشكيل نهادی به نام شورای حقوق بشر به عنوان جايگزينی برای كميسيون حقوق بشر سازمان ملل بود. هدف كلی پيشنهاد اصلاح سازمان ملل، هماهنگ كردن اين سازمان با اهداف قرن ٢١ اعلام شده بود. تغيير شكل نهاد حقوق بشری اين سازمان هم همين هدف را دنبال می كرد.
كميسيون حقوق بشر سازمان ملل چارچوب همگانی و جهانی حقوق بشر برای جامعه جهانی بود و قوانين و پيمان های حقوق بشری را تدوين می كرد. اين كميسيون در نشست های سالانه اش توجه عموم را به موضوعات حقوق بشری و موارد نقض آن در جهان جلب می كرد و مجمعی بود برای توسعه و ايجاد سياست های حقوق بشری سازمان ملل. اين كميسيون نظامی منحصر به فرد و مستقل با راهكارهايی كارشناسانه و مخصوص به خود داشت تا از طريق آن بر پايبندی كشورها به حقوق بشر نظارت كند، اما ظرفيت و قابليت اين كميسيون برای انجام وظايفش در سال های اخير زير سؤال رفته بود. عنان در گزارش سال گذشته خود خطاب به مجمع عمومی به يكی از نواقص كميسيون حقوق بشر اين گونه اشاره كرد كه، بعضی كشورها به دنبال عضويت در اين كميسيون هستند كه خود را در برابر انتقادات ديگران مصون كنند نه اينكه به دنبال تقويت حقوق بشر باشند. بی اعتباری كميسيون حقوق بشر كل سازمان ملل را تحت الشعاع تأثيرات منفی خود قرار داده بود.
پيشنهاد عنان تشكيل شورايی كوچكتر با جلساتی دائمی و در طول كل سال و شرايط دشوارتر برای عضويت بود. در گزارش عنان به مجمع عمومی آمده بود كه كميسيون ٥٣ عضوی حقوق بشر ديگر جوابگوی نيازهای حقوق بشری امروز دنيا نيست و به دليل رفتارها و سياست های بعضی كشورها اعتبار خود را از دست داده است. بنابر اين شورايی ٤٧ عضوی به عنوان جايگزين اين كميسيون می تواند در عملكرد بهتر سازمان ملل در بخش حقوق بشر مؤثر باشد.
آنچه عنان پيشنهاد كرده بود، در مذاكرات مجمع عمومی سازمان ملل در يك سال گذشته با تغييراتی روبه رو شد و برخی شرايط آن اندكی ملايم تر شد. سرانجام در روز ١٥ ماه مارس با ١٧٠رای موافق، ٤ رای مخالف و ٣رای ممتنع اعضای مجمع عمومی سازمان ملل، تشكيل اين شورا به تصويب رسيد. ٤رای مخالف تشكيل شورای حقوق بشر به اسرائيل، جزاير مارشال، پالائو و آمريكا تعلق داشت و ايران، بلاروس و ونزوئلا به اين طرح رای ممتنع دادند. طبق آنچه مجمع عمومی تصويب كرده است، اعضای منتخب شورای جديد حقوق بشر بايد بالاترين استاندارد را در ارتقا و حفاظت از حقوق بشر داشته و به طور كامل با اين شورا همكاری كرده باشند. همچنين اين كشورها در طول دوره عضويت در شورای حقوق بشر در چارچوب بازبينی های دوره ای زير ذره بين قرار دارند و هرگونه تخلف حقوق بشری، عضويت آنها را با تهديد روبه رو می كند. اعضای جديد با رای اكثريت آرای مجمع عمومی انتخاب می شوند. در صورت تخلف حقوق بشری، عضويت اعضا با رای دو سوم مجمع عمومی به حال تعليق در می آيد. اين يكی از موارد مورد اعتراض آمريكا در طول مذاكرات برای تصويب تشكيل شورای حقوق بشر بود. آمريكا بر سخت تر شدن شرايط عضويت كشور ما در اين شورا تاكيد دارد.
اعضای كميسيون قبلی حقوق بشر با رای سالانه شورای ٥٤نفره اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل برای يك دوره سه ساله انتخاب می شدند. نامزدهای عضويت از سوی پنج گروه منطقه ای سازمان ملل پيشنهاد می شدند و رای گيری درباره عضويت اعضا بدون هيچ شرايطی صورت می گرفت. از سوی ديگر، اعضا می توانستند برای چندين دوره پياپی در كميسيون حقوق بشر حضور داشته باشند و محدوديتی از اين نظر وجود نداشت.
كميسيون حقوق بشر در ماه مارس هر سال به مدت شش هفته در ژنو تشكيل جلسه می داد و طی اين مدت به گزارش های دريافتی رسيدگی می كرد.
به همين دليل منتقدان اين كميسيون در تشريح دلايل ناكارآمدی آن به مزاح می گفتند، اگر كشوری بخواهد دست به نقض حقوق بشر بزند، بهترين زمان ماه آوريل است چرا كه می تواند مطمئن باشد پرونده او تا يك سال بعد هم رسيدگی نخواهد شد.
شورای جديد اما در طول سال تشكيل جلسه می دهد و محل دائمی آن همان شهر ژنو است. جلسات اين شورا دست كم سه بار در سال تشكيل می شود و طول اين جلسات كمتر از ١٠هفته نخواهد بود. دوره عضويت كشورها در شورای جديد حقوق بشر همان سه سال است كه انتخاب اعضا توسط آراء اكثريت كل مجمع عمومی صورت می گيرد. اين به آن معنی است كه مجمع عمومی به طور مستقيم اعضای شورا را انتخاب می كند. اعضا بعد از دو دوره عضويت پياپی ديگر نمی توانند برای عضويت در شورا انتخاب شوند.
برخلاف كميسيون قبلی حقوق بشر كه عضويت اعضا در آن شرايط خاصی نداشت، عضويت در شورای جديد بعد از بررسی دقيق شرايط حقوق بشر در كشورهای خواستار عضويت تصويب می شود.
انتخاب اعضای شورای جديد حقوق بشر در ٩ ماه مه (١٩ ارديبهشت) انجام می شود و نشست افتتاحيه اين شورا در ١٩ ژوئن (٢٩ خرداد) برگزار می شود. انحلال كميسيون سابق حقوق بشر در ١٦ ژوئن (٢٦ خرداد) رسماً اعلام می شود.
پيش از تصويب قطعنامه تشكيل شورای جديد حقوق بشر، سفير كوبا در سازمان ملل اعلام كرد كه دليل اصلی تصميم به تشكيل شورای جديد ضرورت پايان دادن به دوران بی اعتباری كميسيون حقوق بشر است كه دليل آن مداخله سياسی و رفتار دوگانه ای است كه از سوی آمريكا و اتحاديه اروپا بر كار اين كميسيون تحميل شده بود. كوبا شورای كنونی را هم برای تغيير شيوه های گذشته كافی نمی داند.
اين اظهار نظر فقط يكی از مجموعه نظرات متفاوتی است كه از سوی كشورهای جهان درباره شورای جديد حقوق بشر ابراز شده است.
جدی ترين مخالف در جريان مذاكرات برای تشكيل شورای جديد حقوق بشر، كشور آمريكا بود. آمريكا در هر دور از مذاكرات درباره اين موضوع خواستار سخت تر شدن شرايط عضويت و جلوگيری از ورود كشورهای ناقض حقوق بشر به اين شورا می شد. مخالفت آمريكا باعث تأخير در رأی گيری مجمع عمومی سازمان ملل شد. جان بولتون نماينده آمريكا در سازمان ملل شرايط آسان عضويت در شورای حقوق بشر را باعث ناكارآمد شدن اين شورا خواند و گفت، با اين شرايط اصلاً چه نيازی به تشكيل شورای جديد و انحلال كميسيون قبلی حقوق بشر بود؟
مخالفت آمريكا با تشكيل اين شورا و سرانجام رأی منفی او به قطعنامه تشكيل شورای حقوق بشر در حالی صورت می گرفت كه دبير كل سازمان ملل، دارندگان جوايز صلح نوبل و گروههای بين المللی حقوق بشری همچون عفو بين الملل و ديده بان حقوق بشر از اين شورا حمايت كرده و می كنند.
آمريكا خواستار تضمين های بيشتری برای جلوگيری از ورود كشورهای ناقض حقوق بشر به شورای حقوق بشر بود.
يكی از اين تضمين ها از نظر آمريكا، انتخاب اعضای شورای حقوق بشر با رأی اكثريت دو سوم اعضای مجمع عمومی بود. اتحاديه اروپا هم چنين خواسته ای داشت اما به جديت آمريكا آن را دنبال نكرد و با پافشاری بر آن مانع پيشرفت كار تشكيل شورا نشد.
چون رأی گيری درباره تشكيل شورای حقوق بشر در مجمع عمومی سازمان ملل انجام می شد، مخالفت آمريكا تأثير چندانی در رأی گيری نداشت و فقط روند تصويب قطعنامه را كند كرد. اين كشور اما تهديد كرده بود كه به نشانه اعتراض هیأتی به ژنو نخواهد فرستاد. جمهوريخواهان كنگره هم بررسی قانونی را شروع كرده اند كه ادامه كمك های مالی آمريكا به بودجه ٢٠٠٧ سازمان ملل را به پيشرفت اصلاحات در حوزه حقوق بشر اين سازمان مشروط می كند.
نمايندگان جمهوريخواه كنگره شورای جديد حقوق بشر را گزينه ای نامناسب خوانده اند كه فقط باعث قدرت گرفتن ديكتاتورها می شود.
كنگره آمريكا از سال گذشته و همزمان با تشكيل گروه ويژه بررسی اصلاحات در سازمان ملل توسط كوفی عنان، در كنگره هم گروه كاری به رياست مشترك نيوت گينگريچ و جورج ميشل تشكيل داد. اين گروه كاری، شورای حقوق بشر را نهادی بدون كارايی كافی خوانده است. از جمله دلايل مخالفت گروه كاری كنگره با اين پيشنهاد، دشوار بودن اخراج اعضا از شورا به دليل نقض حقوق بشر اعلام شده است. نمايندگان كنگره می گويند، ورود كشورها به درون شورا بسيار آسان تر از اخراج آنهاست. تاكنون نزديك ٢٠ كشور برای ورود به شورای حقوق بشر و شركت در انتخابات ماه آينده اين شورا اعلام آمادگی كرده اند. سهميه بندی كشورها برای عضويت در شورا به گونه ای تعريف شده كه از آفريقا ١٣ كشور، از آسيا ١٣ كشور، از شرق اروپا ٦ كشور، از آمريكای لاتين و حوزه كارائيب ٨ كشور و از غرب اروپا ٧ كشور در اين شورا حضور دارند.
كشورهايی كه تاكنون برای عضويت در شورا و شركت در انتخابات نامزد شده اند، الجزاير، بنگلادش، پاكستان، جمهوری چك، گرجستان، مجارستان، اوكراين، لتونی، آرژانتين، برزيل، مكزيك، پرو، نيكاراگوئه، آلمان، يونان، پرتغال و سوئيس، ايران، چين، كوبا و ليبی هستند.
وزارت خارجه آمريكا هفته گذشته اعلام كرد كه اين كشور تصميم ندارد در انتخابات شورای حقوق بشر شركت كند و وارد اين شورا شود. در سازمان ملل ديپلمات ها می گويند دليل انصراف آمريكا از شركت در انتخابات نگرانی از رأی نياوردن و يا زنده شدن بحث های زندان ابوغريب و گوانتاناموست. هر كشور برای ورود به شورا بايد دست كم ٩٦ رأی مجمع عمومی سازمان ملل كه ١٩١ عضو دارد را به دست آورد. اين رأی گيری به صورت مخفی صورت می گيرد و به همين دليل رايزنی سياسی و استفاده از تاكتيك های مختلف و تشويق و ارعاب چندان نتيجه نمی دهد. در سال ٢٠٠١ آمريكا از ورود به كميسيون حقوق بشر بازماند و با اين شكست تا مدت ها محور بحث و گمانه زنی در سازمان ملل بود. اين اولين بار از زمان تأسيس كميسيون حقوق بشر در سال ١٩٤٧ بود كه آمريكا از ورود به اين كميسيون باز می ماند.
در آن زمان بعضی كشورها و عده رأی مثبت به حضور آمريكا در كميسيون حقوق بشر را داده بودند اما در رأی گيری مخفی رأی منفی به صندوق انداختند.
يكی از درخواست های آمريكا در جريان تصويب قطعنامه تشكيل شورای حقوق بشر اين بود كه پنج عضو دائم و دارای حق وتوی شورای امنيت در شورای حقوق بشر هم عضو دائمی باشند. اما اين پيشنهاد به شدت از سوی اعضای مجمع عمومی سازمان ملل رد شد.
به نظر می رسد آمريكا با نااميد شدن از شورای حقوق بشر و عملی نشدن اهداف خود در اين شورا قصد دارد با حضور در نهاد تازه تأسيس ديگری به كار خود ادامه دهد. اين نهاد كميته دموكراسی سازمان ملل است كه زمزمه تشكيل آن از ژوئن سال ٢٠٠٠ شروع شد. در سپتامبر ٢٠٠٤ اولين نشست رسمی وزرای خارجه اين كميته در مجمع عمومی سازمان ملل برگزار شد. شرايط عضويت در اين كميته دموكراسی بودن كشورهاست.
مبنای تعريف اين دموكراسی هم برگزاری انتخابات به صورت كاملاً رقابتی و در نظامی چندحزبی است. كشورهای اصلی اين كميته را اكنون شيلی، جمهوری چك، كره جنوبی، مكزيك، مالی، آفريقای جنوبی، آمريكا، پرتغال، لهستان و هند تشكيل می دهند.
وقتی شورای جديد حقوق بشر در ماه ژوئن تشكيل جلسه دهد، بحران دارفور در سودان و شرايط حقوق بشری تركيه اولين موضوعات در دستور كار خواهند بود.


از اين شورا حمايت كنيد
اظهارات كوفی عنان به هنگام تصويب طرح " شورای حقوق بشر" در مجمع عمومی سازمان ملل

مجمع عمومی سازمان ملل در اقدامی تاريخی و به يادماندنی با اكثريت آرا به تصويب شورای ٤٧ عضوی حقوق بشر رأی داد. انتخابات اعضای اين شورای جديد به معنای پشت سر گذاشتن روندهای گذشته و شروعی تازه، بسيار با اهميت است. بنابراين همه اعضا بايد به طور كامل از روند انتخابات و شورای جديد حمايت كنند. اين شورا كه اولين جلسه آن در ١٩ ژوئن تشكيل می شود، جايگاهی عالی تر و پاسخگويی بيشتری نسبت به كميسيون مورد انتقاد قبلی خواهد داشت.
در روز ٩ ماه مه سازمان ملل اعضای اولين شورای حقوق بشر خود را انتخاب می كند. اين لحظه می تواند و بايد شروع جديدی باشد برای همه كارهای حقوق بشری سازمان ملل. ١٧٠ كشور از جمله همه هم پيمانان واشنگتن در ناتو به قطعنامه تشكيل شورای جديد حقوق بشر رأی مثبت دادند و اين اتفاق بزرگی است. دلايل زيادی وجود دارد برای اينكه اميدوار باشيم شورای جديد همه ويژگی های مثبت و برتر نظام قديم را جمع كند و در كنار تغييرات مورد نياز جديد، به عملكردی عالی برسد. همه آنها كه خواستار عملی شدن اين وعده و بهبود كار نهاد حقوق بشری سازمان ملل هستند اكنون چند هفته ای تا انتخابات اعضای شورا زمان دارند تا اين وعده را عملی كنند. نبايد بگذاريم هيچ كشوری كه به حقوق بشر اهميت می دهد، در حاشيه اين جريان بماند. همه بايد به عملی نشدن اين وعده و بهبود عملكرد اين روند كمك كنند.
علی رغم رأی مثبت اميدواركننده به تشكيل اين شورا، متأسفانه آمريكا به اين قطعنامه رأی منفی داد و در كنار اسرائيل، جزاير مارشان و پالائو تنها اعضای مخالف تشكيل شورای حقوق بشر را تشكيل دادند.
می دانم مخالفت آمريكا به دليل نگرانی از حضور بعضی كشورهای ناقض حقوق بشر در شورای جديد است. اما مجمع عمومی و رئيس آن، اعضای سازمان ملل را متقاعد كرده كه مفادی را به قطعنامه بيافزايند كه حضور ناقضان حقوق بشر در شورا را دشوار كند.
اينكه اعضای شورا بايد مستقيماً و تك به تك در رأی گيری مخفی و با رأی اكثريت مجمع عمومی انتخاب شوند اقدام مهمی است. اين به آن معنی است كه ديگر اعضا مانند كميسيون قبلی حقوق بشر، فقط به دليل نبودن كانديدای رقيب از يك منطقه نمی توانند وارد شورای حقوق بشر شوند.
از سوی ديگر كشورهای عضو بايد بالاترين استانداردهای ارتقا و حفاظت از حقوق بشر را دارا باشند و سوابق حقوق بشری شان را به هیأت نظارت شورای حقوق بشر ارائه كنند تا اين سوابق به طور مرتب در طول دوران عضويت كشورها، مورد بررسی و نظارت قرار گيرد.
مجمع عمومی هم قدرت به تعليق درآوردن عضويت كشورها در شورا را دارد و اين قدرتی است كه در گذشته وجود نداشته است. كميسيون حقوق بشر در گذشته فقط اقدامات واكنشی نشان می داد اما شورای حقوق بشر وظيفه دارد در جلوگيری از موارد نقض حقوق بشر وارد عمل شود. اما همه اينها به حمايت اعضا بستگی دارد. با حمايت اعضا و عملی شدن همه بندهای قطعنامه تصويب شده، ديگر ناقضان حقوق بشر به راحتی نمی توانند وارد عمل شوند.