نلسون ماندلا؛ معجزه‌ای تکرار شدنی
ژیلا بنی‌یعقوب
(منتشر شده در شماره ۴۴ ایران فردا)
خلاص شدن از وسوسه‌ی قدرت آن‌هم در سرزمینی که سنت دیرینه‌ی شوق قدرت آدم‌ها را تقریباً بدون استثنا وسوسه می‌کند، بیشتر به معجزه می‌ماند. انگار آدمی به دوران عهد باستان بازگشته و وقایع و سرنوشت آدم افسانه‌ای و اسطوره را می‌خواند و لذت می‌برد؛ اما این معجزه در همین نزدیکی‌ها روی داد. در همین روزگاری که ما در آن نفس می‌کشیم و قدم می‌زنیم. نلسون ماندلا دو بار امکان استفاده از قدرت برایش به وجود آمد و هر دو بار همه شاهدان و ناظران تاریخ را متعجب کرد.
یک‌بار می‌توانست با جایگاه و کاریزمایی که در جامعه‌ی آفریقای جنوبی به دست آورده بود، سفیدپوستان دولت آپارتاید را به دریا بریزد.
بار دوم زمانی بود که چهار سال از دوران ریاست‌جمهوری‌اش می‌گذشت و ترجیح داد دیگر این سبک زندگی را ادامه ندهد.
بااین‌همه دست رد زدن بر وسوسه‌ی قدرت تنها نماد این معجزه‌ی قرن بیستم نبود. او در اوج قدرت و پیروزی با چنان رفتاری با دشمنان دیروز و دوستان و همشهری‌های امروزی‌اش داشت که برای پیدا کردن نمونه‌های مشابه آن باید به تاریخ اسطوره و نمادهای مذهبی قرون گذشته رجوع کرد. همه‌ی این‌ها را او مرهون ۲۷ زندگی در زندان است.
وقتی در روز تحلیف ریاست جمهوری دست در دست زندانبان سابق خود قدم برداشت، به مردم این پیام را داد که باید ببخشیم. ظلم و ستمی که بر ما رفته را باید ببخشیم اما برای این‌که این بخش از تاریخ دوباره تکرار نشود، نباید فراموش کنیم. برای فراموش نکردنش نیز راهکار موفقی ارائه داد: «کمیسیون حقیقت و آشتی آفریقای جنوبی»
وظیفه‌ی این کمیسیون این بود که تاریخ را نیشتر بزند و خون چرک آلوده‌ی پخش‌شده در سراسر بدن مردم آفریقای جنوبی را بیرون بریزد. تاریخ باید شکافته می‌شد. ظلم‌های روا شده بر مردم به روی کاغذ روزنامه‌ها و صفحه‌های تلویزیون ثبت می‌شد تا صدای قربانیان این رفتارهای غیرانسانی برای همیشه در تاریخ بلند شود. به‌این‌ترتیب دیگر کسی یادش نمی‌رود بر سر این مردم چه رفته و چگونه؟
یک نظام مستبد و غیرانسانی به‌خودی‌خود عمل نمی‌کند مگر این‌که موردپذیرش بخشی از مردم و نهادهای اجتماعی آن جامعه قرار بگیرد. در مورد سیستم آپارتاید آفریقای جنوبی نیز همین‌طور بود. بخش‌های از کلیسا و مردمان مذهبی این کشور با استناد به مفاهیم و متون دینی نوع نگاه رژیم آپارتاید نسبت به انسان و گروه‌های انسانی رنگین‌پوست را توجیه می‌کردند.
از سوی دیگر قربانیان عملکرد این رژیم بودند که باید با این فرایند بخشش همراهی می‌کردند. نلسون ماندلا خود از میان این قربانیان برخاسته بود. بااین‌همه راضی کردن مردم برای بخشیدن و تاریخ‌سازی کار ساده‌ای نبود. او باید تمام اعتبار و حیثیت اجتماعی و حرفه‌ای خود را بر سر این راه قمار می‌کرد. معلوم نبود عکس‌العمل مردم زجرکشیده از ظلم آپارتاید در برابر این خواسته چه بود. فریاد انتقام، انتقام و کشتن سفیدپوستان در هر گوشه‌ای بلند بود؛ اما به قول دزموند توتو معجزه رخ داد. در زمان و مکان مناسب خود، نه یک دقیقه دیرتر و نه یک دقیقه زودتر. در هر دو طرف این مبارزه انسان‌هایی بودند که حاضر بودند برای این قمار بزرگ هزینه بدهند و اعتبار و حیثیت خود را وسط بگذارند. نلسون ماندلا همه را راضی کرد تا انتقال از سیستم استبدادی آپارتاید به دموکراسی و جامعه‌ی چندصدایی و بدون تبعیض و غیر جنسیتی با حداقل هزینه صورت بگیرد.
حکومت‌های استبدادی چطور سرپا می‌مانند؟ آیا همه‌ی آن به خاطر پافشاری یک فرد، یک گروه و دسته‌ای از هوادارانشان است؟ شعار «می‌بخشیم و فراموش نمی‌کنیم» ماندلا حالا دیگر تبدیل به یک ترم سیاسی-اجتماعی شده است. چگونه مانع شکل‌گیری دوباره‌ی استبداد و تبعیض شویم و چگونه حقوق قربانیان این‌همه خشونت را به رسمیت بشناسیم؟ با این شعار همه فهمیدند که به‌نوعی در شکل‌گیری چنین نهادهایی نقش داشته‌اند، آن را سرپا کرده‌اند و برای حفظ آن، همه نوع توجیه دینی، مذهبی، علمی و حرفه‌ای را ساخته‌اند؛ و اگر قرار بر طی مسیر آشتی و کشف حقیقت باشد همه‌ی انسان‌ها می‌توانند بزرگ و بخشنده شوند.
به قول دزموند توتو، رئیس این کمیسیون در افریقای جنوبی، هیچ دلیلی ندارد وقتی این معجزه در آفریقای جنوبی رخ‌داده درجاهای دیگر جهان روی ندهد. در فلسطین، ایرلند و خاورمیانه هم می‌تواند روی دهد و ما برای دیدن آن لحظه‌ی مناسب که نه یک دقیقه دیرتر باشد و نه یک دقیقه زودتر همچنان به انتظار نشسته‌ایم.
