فساد در سه گام

فساد در سه گام: خویشاوندپروری، دزدسالاری و دولت گانگستری

روزنامه اعتماد

نپوتیسم پدیده‌ای است كه طی آن رابطه به جای ضابطه می‌نشیند و ارادت جای لیاقت را می‌گیرد و در نتیجه نظام سیاسی از شایسته‌سالاری دور شده و به سمت حامی‌پروری میل می‌كند. یعنی عده‌ای به عنوان پدر و پدربزرگ نقش حامی (patron) را بازی كرده و عده‌ای در قامت حمایت‌شونده (client) در می‌آیند.

در رژیم‌های كلپتوكراتیک وضعیتی حاكم است كه طی آن رهبران به طرز سازماندهی شده از قدرت خود به منظور چپاول جامعه تحت‌كنترل‌شان استفاده می‌كنند.

از مفهوم دزدسالاری می‌توان دو تعریف ارایه داد. در تعریف نخست، انتقال ثروت از طبقات فرودست به طبقات فرادست را به دزدسالاری تعبیر می‌كند و تعریف دوم، استفاده از قدرت در راستای منافع شخصی و با اتكا بر حقه‌ و خیانت در امانت را معادل دزدسالاری می‌دانند.

دو مفهوم «خویشاوندپروری» و «دزدسالاری» در نقطه‌ای دست در دست یكدیگر می‌دهند. چنانچه دولت (state) به لحاظ سیاسی از چند مافیا به ترتیبی كه پیش‌تر ذكر آن رفت، شكل بگیرد، آن را دولت گانگستری (gangster state) می‌گویند. ریشه واژه گانگستر در كلمه (gang) به‌ معنای دارودسته یا باند است و تركیب آن با دولت بدین معناست كه دولت تحت اداره چند باند با رویكرد دزدسالارانه قرار گرفته است.

كشورهایی كه تا حد زیادی به نفت وابستگی دارند و نفت چون خون در رگ اقتصادشان جریان دارد، همواره بستر رشد گروه‌های گانگستری بوده‌اند. گروه‌هایی كه از رانت نفت برای بقای خود و تغذیه عناصر تحت‌الحمایه استفاده كنند.

البته این پدیده به نفت محدود نمی‌شود و به حوزه زمین نیز وارد شده است آنگونه كه زمین‌های مستعد ترقی میان برخی تقسیم می‌شود و امتیاز بهره‌برداری میان تحت‌الحمایگان تقسیم می‌شود.

بر دولت گانگستری چندین عیب مترتب است:

١- دولت گانگستری طبقاتی نمی‌شود. چرا كه طبقات جنبه افقی دارند و احزاب منافع آنها را نمایندگی می‌كنند. این دولت نوعی از دولت شأنی فاسد شده است كه ممكن است هر آن یكی از باندها به یك قدرت خارجی وصل شود و نقش سرسپردگی را ایفا كند. چنان‌كه در ٢٨ مرداد ١٣٣٢ شاهد بودیم، باندهای وابسته به سپهبد زاهدی چگونه با امریكاییان وصل شده و كودتا را پیش بردند و ایادی آنها مانند برادران رشیدیان و شعبان جعفری – كه تحت‌الحمایه بودند- به امتیازاتی دست یافتند؛ بعضی از میدانی‌ها امتیاز واردات موز را دریافت كردند، بعضی برند كاباره و آبجو گرفتند و بعضی از رانت‌های دیگر بهره بردند.

٢- دولت گانگستری به‌شدت تبعیض‌آمیز است. چراكه عده‌ زیادی از مردم خارج از سیستم سلسله مراتبی قرار می‌گیرند و در نتیجه حذف می‌شوند. گویی كشور مانند دشتی است كه ١٠ یا ١٥ هرم در میان آن روییده و بقیه همگی تلی از خاكند. این هرم‌ها در انواع رانت‌ها شامل گمركات، دارو، پتروشیمی، زمین، زباله و... بروز و ظهور می‌كند.

٣- رژیم‌های گانگستری در مقابل هجوم خارجی به‌شدت شكننده هستند چرا كه همبستگی اجتماعی در آنها به‌شدت رو به افول است. از این گذشته، آن دسته از عوامل خارجی كه آشنایی كاملی با این قبیل نظام‌ها دارند، می‌توانند بدون شلیك حتی یك تیر آن را زیر و زبر كنند. چنانكه ماروین زونیس در كتاب «نخبگان سیاسی در ایران» نشان می‌دهد، رژیم شاه چنین رژیمی بوده است.

٤- رژیم‌های گانگستری دین‌گریزی را شدت می‌دهند به‌خصوص اگر عنصر دین در خدمت رژیم درآید. به بیان دیگر، در مقاطعی ممكن است دین یا نمایندگان آن به قله‌های رانت پیوند بخورند و از یك‌ طرف به‌ آنها مشروعیت بدهند و از طرف دیگر از رانت‌ها ارتزاق كنند. در چنین حالتی مردم تفاوتی میان نهاد دین و خود دین قائل نمی‌شوند.

٥- در دولت گانگستری، از مقطعی میان باندها تضاد منافع به وجود می‌آید و ممكن است درگیری عمیق و علنی به وجود آید. مانند باندهای مواد مخدر در امریكای جنوبی یا ایتالیا كه با یكدیگر درگیر شده و به‌یكدیگر تلفات وارد می‌كنند. در این قبیل دعاوی، مردم عادی زیر دست‌و‌پا له می‌شوند. به‌عنوان نمونه، می‌توان به مشكل امروز امریكا و مكزیک اشاره كرد؛ درگیری باندها در مكزیك به كشته شدن مردان انجامیده و در این میان، زنان و كودكان فراوانی به امریكا گریخته‌اند و دولت ترامپ با مشكل مادران و فرزندانی مواجه شده كه نمی‌تواند آنها را از یكدیگر جدا كند.

٦- دولت گانگستری نمی‌تواند به سمت بازتوزیع منابع حركت كند. زیرا هر كالایی كه بنا بر توزیع آن است، در میانه راه توسط یك باند بلعیده می‌شود. مثلا دولت بودجه‌ای را برای یك طرح‌ عمرانی اختصاص می‌دهد. این بودجه باید مسیری را از خزانه تا روی زمین طی كند و در این مسیر چند لایه باند آن را می‌بلعند و عملا چیزی به محلی كه باید نمی‌رسد.