از هجویه‌های تصویری تا کارتون‌های مطبوعاتی
زنده‌یاد محمدرفیع ضیایی/شرق
یادداشتی منتشرنشده از زنده‌یاد محمدرفیع ضیایی
آنچه در پی می‌آید، مقدمه‌ای است اجمالی بر کاریکاتور ایران که سال‌ها پیش نگارش آن را به زنده‌یاد محمدرفیع ضیایی، کاریکاتوریست پیش‌کسوت و نویسنده و پژوهشگر حوزه کارتون و کاریکاتور ایران، سفارش دادم. قرار بود ورودی کتابی باشد که به دلایلی هنوز منتشر نشده است. اختصاص صفحه‌ای به هنر کاریکاتور در روزنامه «شرق» را به فال نیک گرفتیم و مصمم شدیم صفحه را با یادداشت منتشرنشده زنده‌یاد ضیایی کلید بزنیم.
اگر این پیش‌فرض را قبول كنیم كه طراحی كاریكاتور در ایران با مطبوعات آغاز شده و با آن رشد كرده است، پس تاریخچه‌اش با تاریخ مطبوعات در ایران كم‌وبیش برابر است. در این نوع نگرش، مقصود ما آن بخش از كاریكاتور است كه به‌عنوان كارتون‌های مطبوعاتی در نشریات به چاپ رسیده و ارائه مي‌شوند. بخش دیگری از طرح‌هایی را كه دارای عناصر كاریكاتوری است، حتی در نگارگری قدیم ایران یا در كتاب‌های مصور كهن نیز مي‌توان یافت. معمولا این هجویه‌های تصویری را نقاشانی گمنام طراحی مي‌کردند و از این نظر به كاریكاتور نزدیك هستند كه به ذكر عجایب و غرایب سرزمین‌های تخیلی یا باورهای اغراق‌آمیز مانند داستان‌های جن و پری و دیوها مي‌پرداخته‌اند. هدف این مقاله، پرداختن به این بخش از نگاره‌های دارای عناصر اغراق‌آمیز نیست، بلكه منظور ذكر مقدمه‌ای است بر كاریكاتور ایران از زمان شروعش در مطبوعات تا دو دهه مانده به زمان حال.
نشریه «شاهسون» شاید قدیمي‌ترین نشریه طنزی باشد كه از سوی عبدالرحیم طالبوف در سال ١٨٨٨ میلا‌دی در منطقه ما منتشر مي‌شده است. این نشریه مخفیانه وارد كشور مي‌شده و به مسائل داخلی ایران مي‌پرداخته است,١ بعد از «شاهسون»، نشریه «التودد» چاپ مصر كه به فارسی هم مطلب داشته، «شبنامه صفراف» كه در آذربایجان در سال ١٨٩٢ میلا‌دی انتشار مي‌یافته و بالا‌خره «طلوع مصور» كه در بوشهر از سوی عبدالحمیدخان ثقفی، ملقب به متین‌السلطنه، در ١٩٠٠ میلا‌دی منتشر مي‌شده است. «شاهسون» و «التودد» مصور نبوده‌اند. «شبنامه صفراف» نشریه‌ای فكاهي- انتقادی و مخالف استبداد ناصرالدین‌شاهی بود كه تقریبا چهار سال پیش از ترور شاه قاجار مخفیانه و با چاپ ژلا‌تینی در تبریز منتشر مي‌شده است. این نشریه به دلیل امكانات چاپ ژلا‌تینی، دارای تصویر هم بوده است. «طلوع مصور» نیز یكی از قدیمي‌ترین نشریات طنز و فكاهی ایران است كه با داشتن مجوز انتشار رسمی، تنها شش شماره در بوشهر نشر یافته است.
«طلوع مصور» دارای كاریكاتور بوده است؛ اما اینكه كاریكاتورهایش تولیدی بوده یا از نشریات خارجی برداشته مي‌شده و اینكه چه كسی آنها را مي‌كشیده است، به علت دردست‌نبودن نشریه نامشخص است.
در سال ١٩٠١ میلا‌دی، برابر با ١٢٨٠ خورشیدی، در پنجمین شماره نشریه «ادب» چاپ مشهد، كاریكاتوری از «حسین الموسوی»، نقاش‌باشی آستان قدس رضوی، منتشر شد كه به‌تازگی در بعضی از مقالا‌ت اشاره كرده‌اند ازجمله اولین كاریكاتورهای مطبوعاتی ایران است. با درنظرگرفتن «طلوع مصور» كه نشریه‌ای صرفا فكاهی و كاریكاتوری بوده است و «شبنامه صفراف» و احتمالا شبنامه‌های دیگری كه در پایان دوران ناصری به‌صورت تك‌ورقی انتشار مي‌یافته است، كاریكاتور «حسین الموسوی» در نشریه «ادب» را باید از اولین كاریكاتورهای مطبوعاتی ایران دانست و نه آغازی برای كاریكاتور مطبوعاتی در ایران.
برای اینكه مقایسه‌ای درباره ظهور كاریكاتور مطبوعاتی در ایران و اروپا داشته باشیم، به ذكر چند تاریخ اشاره مي‌كنم:
مجله «كاریكاتور» در فرانسه به سال ١٨٣٠ میلا‌دی برابر با ١٢٠٩ خورشیدی مقارن با سلطنت فتحعلیشاه قاجار، «شاری واری» در فرانسه به سال ١٨٣٢ میلا‌دی برابر با ١٢١١ خورشیدی، مجله «پانچ» چاپ انگلستان به سال ١٨٤١ میلا‌دی برابر با ١٢٢٠ خورشیدی مقارن با سلطنت محمدشاه قاجار، نشریه «فلگنده بلا‌تر» به سال ١٨٤٤ میلا‌دی برابر با ١٢٢٣ خورشیدی، چهار سال مانده به پایان دوره محمدشاه قاجار، نشریه «سیمپلی سیسی موس» در آلمان به سال ١٨٩٦ برابر با ١٢٧٥ خورشیدی مقارن با سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار و هشت سال قبل از انقلا‌ب مشروطه.
بسیاری از بزرگان كاریكاتور جهان در این نشریات كار مي‌كرده‌اند، ازجمله مي‌توان به «دومیه»، «گرانویل»، «گاوارنی»، «چام»، «تینیل»، «جان لیچ»، «هاینه» و «كاسپار براون» اشاره كرد. با این حساب، چاپ كاریكاتوری در نشریه «ادب» لا‌اقل باید ٧٠ سال بعد از انتشار مطبوعات طنز و فكاهی در اروپا باشد. این در حالی است كه ما تنها به بعضی از نشریات چاپ اروپا اشاره كردیم؛ در غیر این صورت، اگر چاپ كتاب‌های كاریكاتور و تابلوهای كاریكاتوری هنرمندانی مانند «هوگارت»، «گزی»، «كاراكسی» و «بروگل» را به حساب آوریم، این زمان بسیار طولا‌ني‌تر خواهد شد.
كاریكاتور در ایران با ظهور و امكان چاپ سنگی به مطبوعات راه یافت. علت اینكه «طلوع مصور» نتوانست بیش از شش شماره منتشر شود، نبودن امكان چاپ سنگی و گراورساز و طراح این كار بوده است. چاپ‌های دستی ژلا‌تینی نمي‌توانست گستره وسیع چاپ سنگی را داشته باشد. نشریه‌های ژلا‌تینی به صورت اعلا‌میه‌های تك‌ورقی به چاپ مي‌رسید و بعضا دارای تصویر یا كلیشه‌ای بود كه با كیفیت پایینی چاپ مي‌شد. در شماره ١٤٥ سال چهارم روزنامه «ادب» درباره چاپ كاریكاتور آمده است: «هواخواهان مكرر از ما كاریكاتور كه در نظر ارباب نظر خیلی مطبوع است خواستارند، اما به علت مقدورنبودن چاپ سنگی این كار میسر نمي‌شود».
با ظهور نشریه «ملانصرالدین» در سال ١٩٠٦ میلا‌دی برابر با ١٢٨٥ خورشیدی، امكانی جدید برای الگو قرارگرفتن این نشریه فراهم شد. «ملانصرالدین» از نظر ادبی، شیوه پرداختن به مسائل طنز و فكاهی و نوع سوژه‌یابی و همچنین از نظر تصویری مورد تأیید نشریات طنز ایران قرار گرفت و تا مدت‌ها تأثیر عمده‌ای بر نشریات طنز و فكاهی منطقه بر جا گذاشت.
نشریات طنز و فكاهی ایران در مقاطع مختلف سیاسی نیز قابل بررسی هستند. به‌طوركلی این مقاطع را از نظر سیاسی مي‌توان چنین تقسیم‌بندی كرد:
١) پیش از مشروطه تا زمان پیروزی انقلا‌ب مشروطه ایران؛ در مجموع پنج نشریه.
٢) از پیروزی انقلا‌ب مشروطه ایران تا سقوط حكومت قاجار كه شامل دو مرحله مشخص تاریخی مي‌شود:
الف: از پیروزی مشروطه تا به‌توپ‌بستن مجلس شورای ملی و توقیف نشریات
ب: از سقوط محمدعلي‌شاه قاجار تا پایان دوره قاجاری
در مرحله اول كه دوران شكوفایی مطبوعات طنز بعد از پیروزی مشروطه بوده؛ ٢٠ نشریه انتشار یافته است. در مرحله دوم نیز بعد از خلع محمدعلي‌شاه تا پایان دوره قاجار در مجموع ٣٢ عنوان نشریه جدید منتشر شده است.
٣) از روي‌كارآمدن رضاشاه تا شهریور ١٣٢٠ خورشیدی در مجموع ٢٠ عنوان نشریه جدید طنز و فكاهی همراه با كاریكاتور منتشر شده است.
٤) از شهریور ١٣٢٠ خورشیدی تا كودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢؛ كل نشریات طنز و فكاهی این دوره ٦٩ عنوان بوده است.
٥) از كودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ خورشیدی تا سال ١٣٥٧؛ در مجموع ١٠ عنوان، كه سه عنوان آن مربوط به انتشار مجدد هفته‌نامه، ماهنامه و سالنامه «توفیق» است كه در سال ١٣٥٠ برای همیشه توقیف شد و چند ضمیمه فكاهی در نشریاتی چون «تهران مصور» و «كشكیات». از این میان، در اصل، تنها مجله «كاریكاتور» به سردبیری محسن دولو را مي‌توان بعد از ١٣٤٧ معتبر دانست.
٦) از پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می در سال ١٣٥٧ تا زمان حال.
جمع نشریات پنج دوره اول قریب به ١٥٠ عنوان نشریه مي‌شود كه با افزودن تقریبی ٥٠ نشریه بعد از انقلا‌ب اسلا‌می، مي‌توان گفت كه در این شش دوره تاریخی نزدیك به ٢٠٠ نشریه طنز و فكاهی در ایران منتشر شده است.
در هر دوره‌ای تعدادی از نشریات دارای اهمیت بیشتری بوده‌اند و از نظر نوشتاری یا تصویری در خاطره‌ها مانده‌اند. در دوره اول، «شاهسون»، «ادب» و «شبنامه صفراف»؛ در دوره دوم، «آذربایجان»، «نسیم شمال»، «كشكول»، «بهلول» و نوشته‌های «دهخدا» با امضای «دخو»، «صوراسرافیل»، «حشرات‌الا‌رض»، «گل زرد»، «قرن بیستم» و «ناهید»؛ در دوره سوم نشریات «ناهید» و «امید»، در دوره چهارم نشریات «باباشمل»، «شهر فرنگ»، «چلنگر» و «حاجي‌بابا»؛ و در دوره پنجم نشریات «توفیق» و «كاریكاتور» محسن دولو,٢
دوره ششم شامل نمونه‌های مختلفی از مطبوعات طنز و فكاهی است. از جمله ادامه طنز و فكاهی سنتی در ایران كه نمونه بارز آن نشریات «گل‌آقا» است. ظهور نشریات تخصصی طنز تصویری مانند «كیهان كاریكاتور» و همچنین ماهنامه «طنز و كاریكاتور» به سردبیری «جواد علیزاده» كه از سال ١٣٦٩ تا امروز منتشر مي‌شود. ارائه كاریكاتور مطبوعاتی در بسیار از روزنامه‌ها و نشریات سیاسی و اجتماعی نیز از دیگر تحولا‌ت دو دهه اخیر بوده است.
در نشریات دوره‌های نخستین با موضوعات مختلفی روبه‌رو مي‌شویم كه اهم آنها عبارت‌اند از: روی جلد، پشت جلد، سرمقاله، شعر، لطیفه، نكته، داستان كوتاه، كلیشه‌های تزیینی، مصورسازی لطیفه‌ها، كاریكاتور چهره و كاریكاتورهای اجتماعی و سیاسی.
بنا به تجربه عظیم ایرانیان در زمینه ادبیات به‌ویژه در شعر، اشعار ارائه‌شده در این نشریات دارای قالب‌بندی و قدرت بیشتری هستند. نوع ساده‌نویسی در قطعه‌ها و داستان‌های كوتاه نیز درخور توجه و بررسی است؛ اما درباره تصویر تا مدت‌ها به علت مشكلا‌ت چاپ سنگی صفحات خاصی را كه معمولا روی جلد و پشت جلد بوده به كاریكاتور اختصاص مي‌دادند. یكی از مشكلا‌ت این‌دسته از كاریكاتورها این است كه بسیاری از آنها امضا ندارند و اگر هم امضا دارند چندان خوانا نیست.
در مواردی شیوه و سبك كار نیز كاملا در حال تغییر است و نشان مي‌دهد از تصاویر دیگران به‌ویژه كارهای خارجی اقتباس مي‌شود. این روند دست‌کم تا پایان دهه ١٣٢٠ ادامه دارد. اغلب طراحان این كاریكاتورها نقاشان زبردستی هستند و آتلیه شخصی و كارگاه‌های آموزش هنری دارند. بسیاری نیز به كارهایی دیگری چون طراحی جلد و تصویرسازی كتاب مي‌پردازند. بیشتر كارهای آنها به طراحی شباهت دارد تا كاریكاتور. اولین كاریكاتورها دارای گویش‌های بادكنكی یا بالن‌های گویش نیستند. گرچه همه كاریكاتورها دارای شرح است و این شرح‌ها یا به‌صورت نوشته زیر كاریكاتور یا با شماره‌گذاری هر صفحه‌ای در حاشیه طرح توضیح داده شده است.
بسیاری از هنرمندان در آن دوره در چاپخانه‌ها به‌عنوان گراورساز كار مي‌كرده‌اند. گراورسازان افراد هنرمند و ماهری بودند كه طرح‌های دیگران را روی سنگ پیاده مي‌كرده‌اند و گاهی خود خالق طرح هم بوده‌اند كه در این‌صورت فقط نام گراورسازی در امضای كاریكاتور آمده است. كارگاه‌های گراورسازی كه معمولا در كنار یا همراه با چاپخانه بوده، كار چاپ سنگی را انجام مي‌دادند.
گرچه تعداد كاریكاتوریست‌ها و طراحان هجویه‌های تصویری نسبت به نویسنده‌ها و شاعران كمتر است، اما تعداد مصوران هم كم نبوده است. در این مقدمه ما نمي‌توانیم به شیوه كار هیچ‌كدام اشاره و تنها به نام آنها یا نامی مستعار از آنان اشاره مي‌كنیم. پیش از ذكر اسامی باید به این نكته اشاره كنیم كه از دهه ١٣٤٠ به بعد جریانی نو در كاریكاتور ایران ظهور كرد كه راهی را برای بازبینی و كاریكاتور و گامی به جلو گشود. این كار از سوی كسانی مانند «رسام ارژنگی»، «جعفر تجارتچی»، «حسین بنایی»، «بیوك احمری» و «غلا‌معلی لطیفی» شروع شده بود و هركدام از این طراحان به‌گونه‌ای بر پیشرفت كاریكاتور در ایران تأثیر گذاشته بودند، اما در دهه ١٣٤٠ به‌دلیل تماس بیشتر با شیوه كاریكاتور اروپا و دریافت‌های جدید از تصویر و موج مدرنیسمی كه از سوی نشریات آن زمان و هنرمندان رایج مي‌شد، تحول خاصی در كاریكاتور ایران ایجاد كرد. به این ترتیب شیوه‌های ساده فكاهيِ اجتماعی و برداشت‌های رایج چند دهه كاریكاتور ایران زمینه‌ای پیدا كرد تا از طرفی به مفاهیم كلي و جامع‌تر و از طرف دیگر به مفاهیم كوچك‌تر و انتزاعی بپردازد. به مرور ادبیات از تصویر جدا شد و در چندین سال كاریكاتور به‌عنوان یك اثر هنری جای خود را باز كرد. طبعا این زایش جدید ساده نبود. بحث‌هایی درگرفت و نقد كاریكاتور نیز از همان دهه ١٣٤٠ در ایران شروع شد.
از آن تاریخ دو ژانر كلی در كاریكاتور ایران معمول شد؛ یكی شیوه سنتی كه با وجود همه دستاوردهای خود در تاریخ تحولش به روش سنتی خود در مطبوعات ادامه داد و دیگری شیوه جدید كه جای خود را در نشریات روشنفكری، ادبی و جدی باز كرد. شیوه دوم در سالیان اخیر نه‌تنها مطبوعات را ترك نكرد، بلكه با حفظ روش خود به گسترده‌ترین عرصه مطبوعاتی یعنی روزنامه‌ها نیز گام نهاد. نسل جدید كاریكاتوریست‌های ایران مرهون دستاوردهای شیوه دوم كاریكاتور در ایران هستند. گرچه بسیاری از آنها كار خود را با نشریاتی شروع كردند كه مطابق با اصول سنتی كاریكاتور ایران و بنا به طیف گسترده خوانندگان خاص و مخاطبان خود موازین سنتی این هنر را دنبال مي‌كردند. بنا به یك برداشت كلی، هر دو دسته را موفق مي‌بینیم. این نظر درست است كه هر جریانی بنا به ضرورتی امكان وقوع و ادامه مي‌یابد، اما این راه كوبیده شده را چه كسانی هموار کردند؟ شاید ما تنها بتوانیم با احترام نامی از آنها ببریم تا در این صفحه كه می‌خواهد به هنر کاریکاتور ایران با نگاهی موشکافانه و تخصصی بپردازد، یادی از فعالا‌ن و استادان این هنر كرده باشیم.
حسین طاهرزاده، بهزاد، حسن محمدزاده، حسین الموسوی، ر. رحیم‌زاده، حسین‌خان شیخ، حسین‌علی، میرزاآقا علي‌رضا، میرزاعلی مزین، مصطفی معتضدی، رسام ارژنگی، كریم مقصودی، میرزاعبدالله وزیرزاده، رحمت‌الله زندیه، حسین بنایی، فرخ وحید، علي‌اصغر نیكزاد، م. سیاح، جلا‌ل نعمت‌اللهی، پرویز خطیبی، جلا‌ل میربابایی، مرتضی صوتی، ن. هما، ح. شادانفر، ب. نصیری، ماهر، شاهرخ باصری، س. صبا، روح‌الله داوری، وارتكس درهوانسیان، ن. اعتمادی، یاسری، وثوق، حسین توفیق، طواف‌زاده، ولفگانگ ویلیات، مرتضی خانعلی، یحیی خالقی، آلبرت حكاكیان، ماشاءالله ادهمی، كوروش سلیمانی، فرامرز گل‌زاده، شریفی، بني‌عزیزی، آذربد، دكتر جمشید وحیدی، بیوك احمری، محسن دولو، جعفر تجارتچی، حسن توفیق، غلا‌معلی لطیفی، اردشیر محصص، كامبیز درم‌بخش و احمد سخاورز.
پي‌نوشت:
١. باید تأكید كنیم كه واژه «طنز» درباره بسیاری از نشریات كاربرد درستی ندارد. بعضی از نشریات فكاهی بوده‌اند. عده‌ای به علت داشتن مقالا‌ت انتقادی و گاه نوعی «شوخ‌طبعی» در شمار طنز به حساب آمده‌اند. با این جهت ذكر واژه طنز، نشانه گستره‌ای است از فكاهی، هجو، هزل و انتقاد.
٢. مشخص‌كردن این نشریات كه از میان نزدیک به ٢٠٠ نشریه انتخاب كردیم به این علت است كه بسیاری از نشریات طنز و فكاهی، كمكيِ نشریات دیگر بوده‌اند و در زمان توقیف نشریه اصلی منتشر مي‌شده‌اند. مانند «ناهید» كه چندین نشریه یدك داشت یا بعضی از نشریات كه در یك یا چند شماره بیشتر منتشر نشده‌اند یا عمر بعضی از آنها از چند ماه تجاوز نكرده است.
