چرا تركیه در مرز ایران دیوار می‌كشد

با یادداشتی از صادق ملکی

ترکیه برای حفاظت از مرزهای خود دیوار بتونی می‌سازد؛ دیواری به طول ٦٥٠ کیلومتر در مرزهای سوریه و دیواری به طول ١٤٤ کیلومتر، با سه متر ارتفاع و دو متر عرض در مرز ایران. هفدهم مردادماه امسال بود که سایت «حریت» خبر داد «سلیمان البان»، استاندار استان «آغری»، در شرق ترکیه، از روند ساخت این دیوار بازدید می‌کند، اما ترکیه دیوارسازی بین کشورهای همسایه را از سال ١٣٩٣ شروع کرده است. ترکیه که زمانی متهم شده بود از داعش حمایت مالی می‌کند یا اینکه منابع نفتی آنها را خریداری می‌کند، برای حفاظت از مرزهای خود راه دیوارکشی را در پیش گرفت. آنها خواستند بین ترکیه و سوریه دیوار بتونی برافرازند برای جلوگیری از ورود تروریست‌ها به خاک ترکیه.

در مرز ایران و ترکیه هم ترک‌ها بهانه دیگری دارند؛ می‌خواهند از ورود پ‌ک‌ک؛ شبه‌نظامیان وابسته به حزب کارگران کردستان، به خاک خود، جلوگیری شود. برای همین سال ۲۰۱۴ ساخت دیوار در مرز جنوبی خود با سوریه را آغاز کردند و امسال ساخت دیوار در مرزهای ایران را در پنج مرحله در پیش دارند. اما مرز ایران و ترکیه، مرزی به نسبت باثبات در طول تاریخ، بیش از ۵۰۰ کیلومتر است؛ مناطق کوهستانی صعب‌العبور که در آن چهار استان آغری، ایگدیر، وان و حاکاری از ترکیه با استان آذربایجان‌غربی هم‌مرز است. استان‌های آغری و ایگدیر در شمالی‌ترین قسمت مرز مشترک دو کشور در طرح دیوارکشی قرار دارند. حالا این مرزها با بلوک‌های بتونی قابل‌حمل و انتقال که هر قطعه آن هفت تن وزن دارد، در حصار مانده‌اند. در طول این دیوار ۱۵ در، برای تردد شیشه‌های ضدگلوله در فواصل مشخص نصب شده است. بالای دیوارها در حصار سیم خاردار است که ارتفاع آن به چهار متر می‌رساند. این دیوار در پنج مرحله ساخته می‌شود. در اردیبهشت ۱۳۹۶ «آلیک»، رئیس اداره تأسیسات مسکونی وابسته به نخست‌وزیری ترکیه، گفته بود احداث دیوار در مرز ایران و ترکیه به طول ۱۴۴ کیلومتر آغاز شده است و مرحله اول آن در شهریور ۱۳۹۶ به پایان می‌رسد.

مرزی به درازنای تاریخ
ایران هرگز شروع‌کننده حمله به ترکیه نبوده است؛ ٢٩ می ١٤٥٣ (هشتم خرداد ٨٣٢) بود که سلطان محمد دوم، پادشاه عثمانی با فتح قسطنطنیه، (کنستانتینوپولیس)، به عمر هزارساله امپراتوری رم شرقی یا بیزانس پایان داد و لقب فاتح گرفت. در ایام شکوه عثمانی بود که شاه اسماعیل صفوی اولین دولت ملی بعد از اسلام را در ایران تشکیل داد. در این ایام جنگ‌های ایران و عثمانی شروع می‌شود؛ با جنگ چالدران و شکست ایرانیان در این جنگ.

این شکست در روحیه شاه اسماعیل صفوی که تا آن زمان قهقهه فاتح پیروز جنگ سر می‌داد، تأثیر زیادی گذاشت تا اینکه او در ٣٨ سالگی درگذشت یا دق کرد. شاه طهماسب با سلطنت سلیمان قانونی در عثمانی هم‌دوره بود که در سال ١٥٣٨ با قشونی وارد خاک آذربایجان و تبریز شد.

جنگ‌های ٢٠ساله ایران و عثمانی خرابی‌های زیادی در ایران داشت و پایتخت ایران در این دوره از تبریز به قزوین منتقل شد. تا اینکه در دوره شاه عباس اول، معاهده صلح استانبول (٢١ مارس ١٥٩٠) امضا شد. به موجب این قرارداد، شهر تبریز با قسمت غربی آذربایجان و نهاوند دست عثمانی‌ها ماند، اما دوران شکوه ایران با حضور شاه عباس کبیر به اوج می‌رسید؛ او بعد از سروسامان‌دادن به مخالفان خود به استرداد سرزمین ازدست‌رفته اندیشید و در این راه اقدام کرد. مدتی بعد شاه عباس با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان به تهیه مقدمات جنگ اندیشید.

پیروزی شاه عباس به قرارداد صلحی منجر شد که در آن عثمانی‌ها از هرگونه ادعایی نسبت به آذربایجان، کردستان، لرستان و خوزستان صرف‌نظر کرده و عهدنامه استانبول دوم را امضا کردند؛ عهدنامه‌ای که عمر آن به سه سال بیشتر نرسید. بار دیگر در زمان شاه صفی، روابط ایران و عثمانی خراب شد و حمله عثمانی‌ها به خاک ایران در نهایت به معاهده صلح قصرشیرین (زهاب) انجامید.

در این عهدنامه در سال ١٦٣٩ بغداد، بصره و قسمتی از کردستان غربی به عثمانی‌ها واگذار شد تا دوران نادرشاه افشار که بار دیگر این سرزمین‌ها استرداد شدند. گرچه عهدنامه قصرشیرین در سال ۱۶۳۹ مرز میان دو کشور را تعیین کرد، اما مناطق کوهستانی قصرشیرین تا دو قرن محل درگیری‌های پی‌درپی میان دو کشور شد. حملات عثمانی به شمال غربی ایران برای سرکوب قبایل شورشگر، پاسخ تلافی‌جویانه دولت ایران را در پی داشت. این اقدام باعث شد سلطان محمود دوم عثمانی در سال ۱۸۲۱ حمله‌ای را به ایران آغاز کند. عثمانی با ارتشی قدرتمند و با وضعیت برتری نسبت به ارتش ایران حمله‌ای را آغاز کرد، اما ارتش فتحعلی‌شاه قاجار شکست سختی بر ارتش عثمانی وارد آورد. نخستین عهدنامه در جولای سال ۱۸۲۳ منعقد شد، اما به دلیل آنکه مرزهای تعیین‌شده در عهدنامه ۱۶۳۹ قصرشیرین را تثبیت کرد، نتوانست چاره‌ای مناسب برای درگیری‌های مرزی قبلی تعیین کند.

درگیری‌های مرزی در دهه ۱۸۳۰ دوباره دو کشور را به جنگ هدایت کرد. با میانجی‌گری انگلستان و امپراتوری روسیه، دومین عهدنامه در ۳۱ می ۱۸۴۷ میان ایران و عثمانی به امضا رسید. طبق این عهدنامه، مناطق مورد اختلاف میان دو امپراتوری میان آنها تقسیم شد، اما به‌دلیل غیردقیق‌بودن، انجام این اقدام تا سال ۱۹۱۴ به ‌طول انجامید. به موجب عهدنامه دوم ارزروم، دولت ایران پذیرفت که از ادعای خود در رابطه با مناطق غربی زهاب (مندلی، نفتخانه و خانقین) دست برداشته و نیز حاکمیت عثمانی را بر سلیمانیه به رسمیت بشناسد و نسبت به آن ادعایی نداشته باشد.

همچنین عثمانی نیز تعهد کرد حق کشتی‌رانی ایران بر اروندرود را به رسمیت بشناسد. علاوه‌ بر ‌این بنا شد که حدود مرزی دو کشور تعیین شود ولی با‌وجود برگزاری سه نشست توافقی به عمل نیامد. نماینده ایران در این قرارداد امیرکبیر بود.

دیوارهایی اطراف تاریخ؛ دفاع از مرز
دیوارکشی بین مرزها پیشینه‌ای به قدمت تاریخ دارد؛ بسیاری از تمدن‌های تاریخ کهن برای دور نگه‌داشتن کشور خود از دشمنان متخاصم، دیوارهای عظیم دفاعی حول محدوده خود درست می‌کردند. آنها از این طریق مرزهای ملی خود را مشخص کرده و از فرارکردن شهروندان خود به آن‌سوی مرزها جلوگیری می‌کردند.

دیوار بزرگ گرگان (Great wall in Gorgan): دیواری با آجرهای قرمز‌رنگ که به نام «مار سرخ» شناخته می‌شد، به طول ٢٠٠ کیلومتر از سواحل جنوبی دریای خزر تا کوه‌های البرز کشیده شده بود. زمانی تصور می‌شد که این دیوار به دستور اسکندر مقدونی ساخته شده و حتی بعضا به «حصار اسکندر» شهره شد اما بعدها مشخص شد که این بنا در قرن پنجم میلادی به دست ساسانیان ساخته شده است. طولانی‌ترین دیوار عهد باستان با ٣٠ دژ، پادگانی با ٣٠ هزار سرباز و شبکه‌ای از کانال‌ها بود که هم نقش سیستم تأمین آب آشامیدنی این سربازان را ایفا می‌کرد و هم نوعی خندق دفاعی بود.

دیوار هادریان (Hadrian’s Wall): در سال ١٢٢ قبل از میلاد ساخته شده است؛ سلطان هادریان، برای محافظت از بریتانیای روم در برابر پیکت‌ها و دیگر قبایل بربر که در شمال انگلستان و اسکاتلند سکونت داشتند، آن ‌را تأسیس می‌کند. دیوار هادریان ١١٧ کیلومتر طول و سه‌متر عرض داشت؛ دیواری با دروازه‌هایی به فاصله ١,٥ کیلومتری که تمامی تحرکات منطقه را کنترل می‌کرد. این دیوار تا اوایل قرن پنجم به‌عنوان نمادی از قدرت رومیان در برابر بریتانیا به قوت خود باقی بود اما هزارو ٦٠٠ سال بعد، مردم برای استفاده از مواد و مصالح ساختمانی به این دیوار هجوم بردند.

دیواری حول شهر اژدها: مهم‌ترین دیوار باستان، دیوار بزرگ چین است؛ دیواری افسانه‌ای که هزاران کیلومتر از بیابان گبی تا مرز کره‌شمالی کشیده شده است. ساخت‌وساز این حصار در قرن سوم پیش از میلاد و به دستور پادشاه وقت سرزمین اژدهای سرخ شروع شد اما مشهورترین قسمت‌های آن بین قرن‌های چهاردهم تا هفدهم بعد از میلاد سر از زمین بیرون آوردند تا از سلسله مینگ در برابر عشایر استپ محافظت كنند.

دیوار قسطنطنیه:‌ در همان زمان، قسطنطنیه هم به دور خود دیواری کشیده بود؛ کلان‌شهر قسطنطنیه، به‌خاطر دیوارهای محکمش زبانزد عام‌وخاص بود. این دیوارها به طول ٢٢ کیلومتر کشیده شده بودند و دورتادور شهر را احاطه می‌کردند. در سال ١٤٥٣، فرمانروای عثمانی این شهر را با توپخانه خود محاصره کرد و فرمانروایی بیزانس سرنگون شد. اما تاریخ معاصر اروپا دیوار دیگری را به خاطر دارد.

دیوار عموریان: سومری‌ها، نخستین تمدن شناخته‌شده در دنیا، یکی از اولین دیوارهای دفاعی جهان را هم به ثبت رساندند: دیوار عموریان. در قرن ٢١ قبل از میلاد، فرمانروای سومری برای محافظت از سرزمین‌هایشان در برابر عموریان (قبیله‌ای چادرنشین که به بین‌النهرین هجوم بردند) نوعی مانع مستحکم و عظیم را بنا نهادند. گفته می‌شود که این دیوار به طول ١٦٠ کیلومتر بین دو رود دجله و فرات که حالا در عراق قرار دارند، کشیده شدند. این سازه احتمالا نخستین دیوار دفاعی دنیاست که پیرامون یک شهر ساخته شد و توانست دشمنان سومریان را برای چندین سال از سرزمین‌هایشان دور نگه دارد.

دیوار آتن: در کنار این، دیوارهای بلند آتن هم در یونان باستان معروف است. آتن یکی از قدرتمندترین شهرهای دنیا بود اما یک ضعف نظامی عمده داشت: تا دریا فقط شش و نیم کیلومتر فاصله داشت. حدود سال ٤٦١ میلادی آتنی‌ها درصدد آن برآمدند که این آسیب‌پذیری را جبران کنند و برای این منظور مجموعه‌ای از حصارها و دیوارها را برای متصل‌کردن مرکز شهر به بندرگاه‌های کلیدی پیره وPhalerum احداث کردند. بعد از اتمام پروسه ساخت، «دیوارهای بلند آتن» نقش نوعی مثلث زمینی ضد محاصره را ایفا کردند که به ساکنان درون شهر امکان می‌داد به‌سادگی آذوقه مورد نیازشان را از دریا تأمین کنند و خود دریا نیز از سوی نظامیان قدرتمند آتن محافظت می‌شد. این استحکامات باعث شد که آتن در جریان جنگ پلوپونز تسخیرناپذیر شود اما بعد از شکست ارتش آتن در دریا، این شهر مجبور به تسلیم شد. گفته می‌شود که به‌دنبال این شکست دیوارهای عظیم آتن بر‌چیده شدند و مجددا بازسازی شدند و تا سال ٨٦ قبل از میلاد نیز همچنان پابرجا بوده‌اند.

دیوار مدرن در عصر معاصر: دیوار برلین که در سال ١٩٦١ میلادی ساخته شد، و برلین را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرد. رهبران آلمان شرقی مدعی بودند که این دیوار برای دور نگه‌داشتن فاشیست‌ها و دیگر دشمنان از سرزمینشان ساخته می‌شود اما در اصل برای آن بنا شد که مانع از فرار مردم از بخش شرقی آلمان به نواحی غربی‌اش شود. این دیوار در غرب با نام «دیوار شرم» شناخته می‌شد و تا قبل از ٩ نوامبر ١٩٨٩ میلادی و گشوده‌شدنش توسط دولت آلمان شرقی ٢٨ سال پابرجا ماند.

قاره سبز در حصار فلز؛ مهاجران در راه اروپا
اروپا دلیل زنده‌ای است بر اینکه ایده ساختن دیوار بین آمریکا و مکزیک عملی نخواهد شد. ایام مبارزات انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا بود که دونالد ترامپ، نامزد جمهوری‌خواه از ساخت دیوار مرزی بین آمریکا و مکزیک گفت. او با هیلاری کلینتون، رقیب دموکرات خود درباره سیاست‌های مهاجرتی آمریکا به مناظره نشست. اما این ایده فقط مخصوص ترامپ نبود؛ اگرچه او بعد از پیروزی در انتخابات ایده خود را فراموش کرد و نخواست نقشه عملیاتی‌کردن آن، طراحی شود. کشورهای اروپایی با دلایلی مشابه دلیل ترامپ، یعنی جلوگیری از ورود مهاجران، سال‌هاست که مشغول دیوارکشی در مرزهای خود هستند. آنها می‌خواهند مهاجران و پناهندگان وارد کشورهای اروپایی-آمریکایی نشوند.

«ریس جونز»، استاد جغرافیای دانشگاه هاوایی در مقاله‌ای نوشته است: «به نظر می‌رسد که مرزها و دیوارها در چارچوب مهاجرت و توقف حرکت، به مسئله اول جهان تبدیل شده است». او معتقد است: «به نظر می‌رسد برخی از کشورهای اروپایی در حال بازگشت به عقب از شینگن و تقویت مرزهای ملی خود هستند»؛ همان مسئله‌ای که علی خرم، نماینده سابق ایران در سازمان ملل، آن را «عصر رجعت اروپا از شینگن به حصارکشی» عنوان می‌کند. او معتقد است: «در عصر چندصدایی که اجماع کشورهای اروپایی روی منافع ملی همگانی به حداقل رسیده، اروپا چاره‌ای جز دیوارکشی در مرزهای خود ندارد. این به معنای این است که اروپاییان بر سر پذیرش یا رد پناهنده‌‌ها به سیاست واحدی نرسیده‌اند».

خیلی از کشورهای اروپایی، بازرسی‌های مرزی خود را تقویت کرده‌اند؛ بازرسی‌هایی که قبلا وجود نداشت. گاردهای بین فرانسه و بلژیک در‌حال‌حاضر مدارک شناسایی مسافران را بررسی می‌کند. برخی از کشورها مانند مجارستان تصمیم گرفته‌اند که در مرزهای خود دیوارهای فیزیکی بکشند. مهاجران از پهنه آب‌های نیلگون مدیترانه مركزی وارد قاره سبز می‌شوند؛ در مواجهه با دیوارهای فلزی؛ اگرچه همین دیوارهای فلزی هم نتوانسته جلوی پناهندگان در سال‌های جنگ را به اروپا بگیرد. فرانسه در مرز خود دیوار بزرگ کاله و اردوگاهی جنگلی دارد که ١٣ فوت بلندی دارد. این اردوگاه حدود هفت هزار نفر پناه‌جو را در خود جای داده است. انگلستان می‌خواهد در هزینه ساخت این سازه آهنی مشارکت داشته باشد و بخشی از آن هزینه‌ها را تأمین کند یا در ماه آگوست ٢٠١٦، نروژ اعلام کرد که شروع به ساختن یک دیوار به طول ٦٦٠ فوت و به بلندی ١١ فوت کرده است. این دیوار در مرزهای نروژ با روسیه احداث خواهد شد یا مجارستان از زمان به‌اوج‌رسیدن بحران در سال گذشته یکی از خشن‌ترین طرف‌های ضدمهاجران در اروپا بوده است.

مقدونیه آخرین کشوری بوده که پرده‌های آهنین جدید را در مرزهای خود با یونان بالا برده است. حصارهایی که مسیر ترانزیت کلیدی را بلوکه کرده و به مهاجران در سفر از ترکیه به اروپای شمالی و غربی اجازه حضور نمی‌دهد؛ اما عده‌ای از مهاجران از نواحی جنگلی فرار می‌کنند و از طریق مدیترانه از سوریه، افغانستان، عراق مراکش و پاکستان وارد اروپا می‌شوند.

اتریش هم در مرز خود با اسلوونی حصار فلزی کشیده است؛ یک مانع ٢,٣ مایلی اولین حصار بین دو کشور عضو منطقه شینگن در جایی مفروش است. اتریش طرحی را برای بالا‌بردن مانع در سراسر مرزهایش با مجارستان نهایی کرده است. برای بسیاری اتریش نمایندگی‌کننده مرزهای نهایی در سفر مهاجران از یونان به آلمان و سوئد بوده است. در بلغارستان هم اوضاع مرزها همین است و به دیوارهای بتونی برخورد کرده است. آنها در سال ٢٠١٥ یک حصار فلزی ساخته‌اند که می‌خواهند از آن برای جلوگیری از سیل مهاجران از ترکیه به سمت اروپا استفاده کنند.

همچنین در اواسط اکتبر یک بخش از مرز مجارستان با کرواسی بلوکه شد. سربازان مجارستان در نیمه‌شب ١٧ اکتبر ٢٠١٦ مرز را در نزدیکی روستای زاکانی بستند. همچنین مجارستان مرز خود را به سوی رومانی حصارکشی کرده است. در آگوست ٢٠١٥ استونی اعلام کرد در مرزهایش با روسیه برای تقویت و حفاظت از ناحیه شینگن دیواری خواهد ساخت. بناست در سال ٢٠١٨ کار ساختن یک دیوار ٧٠٠ مایلی به بلندی هشت فوت آغاز شود.

بلغارستان کار بستن مرزهای جنوبی‌اش با ترکیه را تمام کرده است. کار ساختن حصاری به بلندی ١٥ فوت عرض و طول در اوایل ماه آگوست تمام شده؛ این حصار بخش نهایی ساختن پروژه‌ای است که در ماه نوامبر سال ٢٠١٣ شروع شده بود.
 در ماه ژانویه ٢٠١١ یونان اعلام کرد که طرح‌هایی برای یک حصار هشت‌مایلی در طول مرزش با ترکیه برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی در دست دارد. به گزارش IOM تعداد متقاضیان پناهندگی در سال‌های ٢٠١٥ به بعد به کشورهای اروپایی بیشتر شده است و در همین وضعیت اروپا مرزهای خود را به‌شدت محافظت می‌کند. این نشان می‌دهد این سیاست‌ها تأثیر بازدارنده‌ای بر مردم نداشته است. مردم و مهاجران راه خود را می‌روند؛ گروه‌های امدادرسان بیشتر از همیشه مشغله دارند و مهاجرانی که به این کشورها رسیده‌اند، بیشتر از گذشته بوده است.

دیوارکشی در دوره جدید؛ هدف امنیت است
هدف ترکیه از دیوارکشی در مرز با ایران چیست؟ پرسشی که این روزها مطرح است، در دو سر طیف تحلیل روابط سیاسی، از بدبینی تا خوش‌بینی محض را شامل می‌شود. عده‌ای اگر دیوارکشی در مرزهای ایران و ترکیه را یک پروژه تبلیغاتی ترکی-غربی برای افزایش ایران‌هراسی می‌دانند، برخی آن را ایجاد محدودیت برای کردها عنوان کرده یا تأثیرگذاری در افکار عمومی برای تخریب ایران و افزایش قدرت خود ترک‌ها در منطقه عنوان می‌کنند؛ اما ترکیه می‌گوید به دنبال کنترل گروه‌های تروریستی در منطقه و جلوگیری از قاچاق کالاست و هدفی جز این ندارد.

حالا ترکیه هم شروع به ساختن یک دیوار بتونی در طول مرزهای خود با ایران و سوریه کرده است. به گزارش رویترز هنگامی که دیوار مرز ترکیه و سوریه تکمیل شود، انتظار می‌رود که ٥٦٠ مایل طول، ١٠ فوت بلندی و حدود ٧٠ فوت عرض داشته باشد. حدود سه‌ میلیون پناهنده سوری در‌حال‌حاضر در ترکیه زندگی می‌کنند. این آمار را آژانس پناهندگان (IOM) داده است.

به نظر دیوارهای فلزی-بتونی نمی‌تواند جلوی مهاجران و پناهندگان را به کشور مقصد بگیرد؛ این دیوارها نمی‌تواند امنیت کشورها را تأمین کند. شاید راه تأمین امنیت کشورها در چیزی غیر از دیوارکشی تأمین شود؛ تعامل با جهان.