ضرورت مبارزه مصلحانه و رد تئوری فنا

این یادداشت در سال ۹۴ در نشریه مهرنامه چاپ شده است

۴۵ سال پیش در همین فصل بهار، جزوه‎ای تحت عنوان «ضرورت مبارزه مسلحانه و رد تئوری بقا» توسط یکی از شاگردان مرحوم محمدتقی شریعتی به نام امیرپرویز پویان انتشار یافت و این جرقه‎ای بود که بعد از آن به حریق تبدیل شد و دیگرانی چون مسعود احمدزاده، بیژن جزنی، محمد حنیف‎نژاد و بسیاری دیگر دنبال این راه را گرفتند. آن زمان مصادف بود با مبارزات مردم فلسطین علیه اشغالگران اسرائیلی. همچنین، مبارزات سختی که در آمریکای لاتین و هندوچین در جریان بود؛ به‎خصوص جنگ ویتنام، جنگ کره و همچنین جنگ‎هایی که در کشورهای زیر صحرای افریقا جریان داشت. طبعا، بسیاری از مبارزان ایرانی که از بی‎عملی حزب توده و جبهه ملّی به ستوه آمده بودند، تحت‎تأثیر این مبارزات قرار داشتند و در این جهت، کم‎وبیش آثاری از رژه دبره، کارلوس ماریگلا، چه‎گوارا و دیگران را خوانده بودند.

۱-نظریه پویان و آنچه بر آن گذشت

امیرپرویز پویان در جزوه «ضرورت مبارزه مسلحانه و رد تئوری بقا» چند فرض اصلی داشت:

۱- رژیم شاه فاشیستی و دست‎نشانده امپریالیسم است.

۲- این رژیم با گسترش تور پلیسی همه امکانات مبارزه علنی را سد کرده است و نیز امکان ساماندهی گسترده حزبی را بطور مخفی نیز از بین برده است.

۳- کارگران به خاطر آلوده شدن به مظاهر خرده‎بورژوازی عملا رفتاری لمپنی از خود نشان می‎دهند و به دنبال تبلیغات مبتذل فرهنگی شاه هستند.

۴- دهقانان به علت پراکندگی و زندگی معیشتی امکان سازماندهی نداشته و ژاندارمری بر کوره‎راه‎ها و روستاها سیطره دارد.

۵- عده‎ای از روشنفکران می‎گویند «تعرض نکن تا باقی بمانی» و با این کار خودشان تسلیم‎طلبی و همچنین انحلال‎طلبی خود را در لفافه پلیسی بودنِ اوضاع توجیه می‎کنند.

۶- باید این «افسانه بقا» را که این دسته از روشنفکران ترویج کرده‎اند؛ شکست و با فدا کردن خود، در میان کارگران شور و نشاط انقلابی به وجود آورد تا اینکه رابطه آنها با پیشآهنگ‎شان برقرار شود و با «تبلیغ مسلّحانه» جامعه را متوجه ستم و جور پهلوی کرد. آنگاه است که از یک جرقه، حریقی برمی‎خیزد و انبار باروت با شمعی منفجر می‎شود.

از آن زمان تاکنون در طی ۴۵ سال، بر سر مشی مبارزه مسلحانه حوادث زیادی گذشته است:

اولا، ضربات ساواک به طرفداران این مشی در سل‎های ۵۴ و ۵۵ نشان داد که چریک‎ها توان مقابله با رژیم را ندارند و دیگر رمقی برایشان باقی نمانده بود.

ثانیا، به لحاظ نظری کسانی پیدا شدند که با این مشی مبارزه جانانه‎ای کردند و سؤالات جدی روبه‎روی آن گذاشتند که پاسخ به آن دشوار بود. نوشته‎های «تورج حیدری بیگوند» و «هوشنگ تیزابی» و حزب توده و به‎خصوص کتاب مشهور لنین: «چپ‎روی بیماری کودکی کمونیسم» چریک‎ها را دچار چالش‎های نظری فراوانی کرده بود؛ اما تیر خلاص را انقلاب اسلامی به این مشی وارد آورد و نشان داد که راه‎های دیگری نیز برای مبارزه وجود دارد که بسیار مؤثرتر و کارآتر عمل می‎کند و آنچنان تلألویی دارد که مشی مسلحانه پیش آن، چون خُرده شرری بیش نیست.

امروزه دیگر هیچ گروهی در میان نیروهای سیاسی ایران، اعتقاد به مشی مبارزه مسلحانه ندارد و رادیکال‎ترین اشخاص و گروه‎های سیاسی (حتی در خارج از کشور) به‎کلی از آن دست کشیده‎اند؛ اما نوستالژی آن در اذهان باقی است. اگر پیش‎فرض‎های پویان را بکاویم و بشکافیم؛ دارای عیوب فراوانی است که در اینجا مجال بحث حول آنها وجود ندارد و همانطور که گفته شد، در فضایی نوشته شده که شاید اقتضای این مشی را می‎کرده است. اما امروز که مسأله ما پیشبرد امر «دموکراسی» است (که به‎کلی در آثار طرفداران مشی، مغفول بود)، باید طرحی نو درانداخت که به‎طور بنیانی با مبادی و مبانی آن مباحث تفاوت داشته باشد. لذا می‎توان به وارونه پیشنهاد کرد که امروز باید درباره «ضرورت مبارزه مصلحانه و رد تئوری فنا» بحث کرد.

۲-درباب «مبارزه مصلحانه»

۱- «مبارزه مصلحانه» (جنبش مصلحانه) کم‎شدت، درازمدت و کم هزینه است. رهبریِ جمعی دارد و رهبری آن کاریزما لازم ندارد. این مبارزه قهرمان ندارد. تعاملی است. خط قرمز دارد. یعنی اصول دارد. کف مطالباتش معلوم است و از آن عدول نمی‏‎کند. جهت‎گیری‎‎هایش متنوع است. در همه عرصه‏ها سیاست، فرهنگ، اقتصاد، اجتماع و حتی دین می‏‎تواند فعال باشد؛ اما هسته‎ی کارش سیاست است. با توجه به اینکه این مشی به دنبال دمکراسی است؛ یک بخش آن برمی‎گردد به ساختار سیاسی، بعد از آن فرهنگ سیاسی و بعد رفتار سیاسی و سپس فرآیند تصمیم‎گیری سیاسی. چه در عرصه تقنین چه درعرصه اجرا و چه در عرصه قضا. جنبش مصلحانه ساختارشکن نیست، چون فرض بر این است که رژیم قابل‎اصلاح است. این تنها رژیم‏های ‏‎توتالیتر هستند که قابل‎اصلاح نیستند. به جز چنین رژیمی، فرض بر این است که همه رژیم‏ها قابل‎اصلاحند. جنبش مصلحانه خیلی پیشتاز نیست؛ پیشتازی این جنبش در حد یک گام جلوتر از توده است. این جنبش آوانگارد نیست و «آوانگاردیسم» و همچنین، “اراده‎گرایی» و «ماجراجویی» به آن راهی ندارد. طبعا از جامعه هم جدا نیست. حرکتش اراده‎گرا و دلبخواهی نیست. نخبگان ان چندان پیشتاز نیستند اما مراقبند پستاز هم نباشند. در پی پوپولیسم و برانگیختن احساسات توده‏های ‏‎مردم نیستند. در این جنبش ممکن است پیشتاز الیت، قهرمان هم باشد؛ اما پیشتاز لزوما آوانگارد نیست. نمونه‎اش نلسون ماندلا و ماهاتماگاندی.

۲- جنبش مصلحانه اعتقاد دارد که به شرط حفظ اصول، «سازش» کار بدی نیست. سازش بار منفی ندارد. همیشه باید تحلیل مشخصی از شرایط داشت. منظور، حرکت در دایره ممکنات است. جنبش مصلحانه آرمان دارد؛ اما همیشه به اولین منزل فکر می‏‎کند. پس از آن منزل به منزل به سوی غایت آن آرمان گام برمی‏دارد. برای رسیدن به منزل نخست باید برنامه‎ریزی کرد. لذا بر این اساس باید گفت جنبش مصلحانه «سنجش‎گرا» و «خردگرا» است. در آن عقلانیت هست (به‎معنای «عقلانیت هدف وسیله‏ای»‏‎). برای مثال، اگر قله کوه هدف باشد؛ برای رسیدن به آن وسیله لازم است. اگر وسیله دراختیار کمتر از حدی است که برای رسیدن به قله لازم است، باید نقطه پایین‎تر را نشانه گرفت. در مسیر جنبش، پایداری مهم است. باید ثابت‎قدم بود و با همان شعار «آهسته برو و همیشه برو» به پیش می رود:

رهرو آن نیست گهی تند و گهی خسته رود رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود

تحقق آرمان گاه ممکن است سال‏ها به درازا بکشد. ممکن است رسیدن به هدف غایی (آرمان) در زمان ما و نسل ما میسر نشود. حتی ممکن است یکی دو نسل بعد هم آن آرمان (دمکراسی) محقق نشود؛ اما باید جنبش را با ثابت‎قدمی و حوصله به پیش برد.

جنبش مصلحانه به تعبیری «جنبش شتری» است با اشاره به این شعر:‏‎

اسب تازی دو تک رود به شتاب شتر آهسته می‏‎رود شب و روز

در طول مسیر، تا جای پای گام قبلی را محکم نکرده‎ایم؛ گام بعدی را برنمی‏‎داریم. لذا اگر اینگونه حرکت کند، باید گفت این جنبش «بازگشت‎ناپذیر» است. دمکراسی‏ها می‏‎توانند به سوی خودکامگی بازگردند؛ اما باید از این بازگشت جلوگیری کرد. به همین دلیل است که در جنبش مصلحانه باید گام‏ها را مطمئن برداشت و تا حصول اطمینان از گام نخست، گام بعدی نباید برداشته شود.

۳- ویژگی دیگر جنبش این است که حداکثر مردم را جذب خودش کند. در واقع، منحصر به جمع و گروه محدودی نشود. حتی سعی می‏‎کند از مخالفان یارگیری کند؛ یا لااقل آنها را بی‎تأثیر و خنثی کند. جنبش اهل شعار نیست و شعارزده هم نمی‏‎شود. با عمل، حقانیت خودش را اثبات می‏‎کند. اهل نمایش و جلب‎توجه از طریق برانگیختن احساسات و عواطف مردم نیست. در جنبش همه هزینه‏ها روی همه سرشکن می‏‎شود تا فشار به یک نقطه وارد نیاید. در اینجا، آرمان وجود دارد، اما خیلی دوردست است. ضمن انکه این جنبش پروژه‎ای Open-End (بی‎منتهی) است. یعنی، این پروژه تمام‎شدنی نیست؛ چرا که بهترین دموکراسی‎ها هم جا دارد که باز هم دموکراتیزه‎تر شوند. همچون «صنعتی شدن» که مدام در ان، تکنولوژی به‎روز می‎شود و این روند انتها ندارد. البته هیچگاه به آن دمکراسی ایده‎آل (آرمانی) نمی‏‎توان رسید. اما مثل رسیدن به قله، باید برای هرچه تقرب به آن تلاش کرد.

۴- اما چرا باید گفت «مبارزه» نه «جنبش»؟ و چرا عبارت «مبارزه مصلحانه» به «جنبش مصلحانه» ترجیح دارد؟ به سه دلیلی که برخواهیم شمرد:‏‎

یکم: با راست‎روها و راست‎روی مبارزه می‏‎کند. آنها حزب و روزنامه دارند. از امکانات گسترده برخوردارند و مدام تبلیغات می‏‎کنند و خودشان را با همین تبلیغات مطرح می‏‎کنند.
دوم: با چپ‎روها و چپ‎روی مبارزه می‏‎کند. به‎عبارتی، همان آوانگاردها. همان‏ها که رژیم را قابل‎اصلاح نمی‏‎دانند. آنها معتقدند رژیم آفت‎زده نیست، خودش آفت است. بیمار نیست، بیماری است. آنها حاضرند برای براندازی با امریکا و حتی اسراییل کنار بیایند و سازش کنند. با این شعار:‏‎

بگیر و ببند و امانش نده / به دست منِ پهلوانش بده!

سوم: بر اصول خود می‎ایستد.به این معنی که، اولا؛ می‎گوییم «مبارزه مصلحانه» چون خط قرمز دارد و از خط قرمزش عدول نمی‎کند. ممکن است نظام تصمیم به ایستادن در نقطه‏ای ‏‎که هست، بگیرد و بگوید می‏‎خواهم همین‎جا بایستم و قصد اصلاح نداشته باشد. اما در مشی «مبارزه مصلحانه»،وظیفه اصلاح‎طلبان ارشاد، توصیه و اقناع است. ثانیا؛ از آنجا که هیچ‎گاه مشارکت و رقابت سیاسی در کشور منصفانه نیست و شبکه‎های قدرت و ثروت و رسانه در اختیار جریان خاصی قرار دارد؛ لذا مبارزه مصلحانه درعین‎آنکه همیشه آماده سازش است، با این ناروایی‎ها و بی‎انصافی‎ها سر ستیز دارد. لذا از این جهت، شکل مبارزاتی به خود می‎گیرد. به‌‎هرحال، «سیاست» جمعِ بین ستیز و سازش است.

۵- به‎طورکلی، هر مبارزه‎ای سه مرحله دارد:‏‎ «اعراض»، «اعتراض» و «تعرّض». اعراض قلبی است، اعتراض لسانی و تعرّض، یدی. «مبارزه مصلحانه» مراحل اول و دوم را می‎پذیرد؛ اما «تعرّض» عملی مصلحانه نیست؛ ولو اینکه رقیب به آن متوسل شود. نیروی اصلاح‎طلب حتّی در برابر تعرّضِ رقیب، حق مقابله ‎به ‎مثل ندارد. اصلاح‎طلبان به‎هیچ‎وجه دست به عمل خشونت‎آمیز نمی‏‎زنند. فقط می‏‎توانند «اعراض» یا «اعتراض» کنند. اما اینکه «سیاست اصلاح‎طلبی اعتراضی است یا نه؟» محل بحث است. من می‏‎گویم مبارزه است. در عین اینکه سازشکاریم، ستیز هم داریم. ستیز ما اینجاست. در اعتراض، باید با منطق و عقلانیت و دقیق صحبت کرد. شعار نداد. دشنام نداد و از تند شدن فضا پرهیز کرد. مبارزه منطق دارد. اصلاح‎طلب در حال مبارزه، منطق دارد. البته نباید دروغ گفت. ما حق نداریم برای تخریب حریف از دروغ استفاده کنیم. به‎هرنحو، باید از تخریب زبانی پرهیز کرد. مردم باید ما را به‎عنوان دلسوز و مصلح بشناسند. این مشخصه ماست. اگر نظام ما را به این عنوان نشناخت، مهم نیست. مهم این است مردم ما را به این مشخصه بشناسند. آنها باید بفهمند که گفتار و کردار اصلاح‎طلبان برای نفع شخصی نیست؛ بلکه برای تحقق آرمانی است که آنها نیز باید رفته‎رفته در طول این مبارزه خود را در آن سهیم بدانند. غایت این مبارزه مصلحانه، دموکراسی است.

۳-در رد تئوری فنا

تا اینجا بحث ما درباره «مبارزه مصلحانه» بود. اما باید یک چیز را رد کرد و آن «تئوری فنا»ست. البته مشکل «بقا و فنا» سابقه طولانی دارد. مثلا در تاریخ تشیع، اولین بار زیدبن‎علی در مقابل امام صادق (ع) ایستاد و ادعا کرد که ما از اجدادمان سیف و قلم را به ارث برده‎ایم؛ اما شما فقط علم را و کسی که مبارزه نکند، نمی‎تواند امام باشد! از اینجا بود که فرقه «زیدیه» از شیعه اثنی‎عشری جدا شد. این فرقه شعار مشهوری هم داشت: «َ ان عمی محمد بن علی و ابنه جعفر دعوا الناس الی الحیاه و نحن دعوا الناس الی الموت ». (ما مردم را به فنا دعوت کرده‎ایم، اما شما (امام باقر و صادق) مردم را به بقا دعوت می‎کنید). البته، یحیی از دست بنی‎امیه فرار کرد و در اروزگان (یکی از ولایات کنونی افغانستان) کشته شد؛ اما زیدیه همچنان همان مشی را ادامه داده است.

دعوای طرفداران بقا و فنا در طول تاریخ ادامه داشته است. در مشی مسلحانه، پویان نگاهش به بعضی گروه‎ها بود که به‎شدت محافظه‎کار بودند و سالی یکی دو اطلاعیه می‎دادند و دیگر خبری از آنها نمی‎شد و به‎قدری مخفی‎کاری می‎کردند که ضربه نخورند و بقایشان حفظ شود. لذا ادعا کرد که اساسا ما بقا را برای چه می‎خواهیم؟ بقایی که منجر به ظلم بیشتر و خفت‎وخواری شود، چه فایده‎ای دارد؟ چریک باید درعین رعایت مسایل ایمنی، تحرک کافی هم داشته باشد و در این راه اگر ضربه خورد، چه باک؟ نفسِ مرگِ وی باعث می‎شود که دیگرانی راه او را ادامه دهند. به قول فلسطینی‎ها:

إن مارِد یَهوی سَیَنهضُ ألف مارِد
َوان ساعدا قطعوا سیعلو ألف ساعد
(اگر رزمنده‎ای بر زمین بیفتد، هزار رزمنده برمی‎خیزد و اگر ساعدی قطع شود، هزار دست بر جای آن می‎رویَد).

لذا در آن زمان مشهور بود که عمر چریک حداکثر از زمان مخفی شدن تا مرگ شش ماه است و ادعا می‎شد که افراد مهم نیستند؛ بلکه راه و مشی مهم است. «راه» باید بماند. بدین‎ترتیب، پویان در رد تئوری بقا، عملا «فنا» و «فدا» را تئوریزه می‎کرد و بر مبنای همین تئوری، فداییان خلق و دیگر چریک‎ها سربرآوردند. مسعود احمدزاده، تئوری‎پرداز دیگر فداییان، هم می‎گفت که چریک‎ها مثل «موتور کوچک» هستند که کم‎کم «موتور بزرگ» جامعه را به حرکت درمی‎آورند. او نمی‎گفت که ما باید رأسا رژیم را سرنگون کنیم؛ بلکه این راه را پیش می‎نهاد که باید توان خود را چون موتور کوچکی به کار بیاندازیم تا موتور بزرگ توده‎ها را که چرخ لنگر عظیمی به آن وصل است، به حرکت درآورده و به آن شتاب دهد و در یک لحظه، این چرخ لنگر را با همه لختی‎اش به ماشین دولت بکوبد تا آن را تخریب کند.

اما اصلاح‎طلبی و «مبارزه مصلحانه» طرفدار بقاست. اصلاح‎طلب نمی‎خواهد که ماشین دولت را تخریب کند و به‎قولِ معروف، «ساختارشکنی» کند. همچنین، حفظ حیات مصلحان جامعه و نیز توده مردم برای نیروی اصلاح‎طلب بسیار مهم است. مشی‎ای که چنان که گفته شد، «مرگ‎اندیش» نیست. چون بنا دارد که باقی بماند و آهسته و پیوسته رود و زمین‎گیر نشود؛ لذا کار مخفی را نفی کرده و در دایره ممکنات حرکت می‎کند. اصولا سیاست در مبارزه مصلحانه، یعنی: «هنر حرکت در دایره ممکنات». نیروی اصلاح‎طلب اینکه الام مردم را زیاد کند و دردی بر دردهایشان بگذارد، نمی‎پسندد. حرکت مصلحانه اساسا با آنکه برایش دموکراسی مهم است؛ اما ممکن است در مقاطعی به خاطر رفع آلام مردم، دست از طرحِ شعارش به صورت موقت بردارد و خواست عمومی و فوریِ مردم را بر شعار و آرمان خویش، اولویت دهد؛ نظیر آنچه دو سال قبل، در انتخابات ریاست‎جمهوری رخ داد.