سومین تحول تاریخی در جهان
عاطف الغمری
منبع:الخلیج
روزنامه شرق
علمای سیاست – کسانی که نظریات‌شان را از تجارب واقعی و تحولات نظام جهانی می‌گیرند – بر این اتفاق نظر دارند ما در مرحله تازه‌ای از نظام بین‌الملل قرار داریم. در این مرحله دیگر کشورها و دولت‌ها صرفا ابزاری در دست ابرقدرت‌ها نیستند که به هر شکل بخواهند آنها را حرکت داده یا حتی بر رفتار آنها نظارتی دقیق داشته باشند، زیرا آنچه در مرحله جدید به وجود آمده یک نظام بین‌المللی واقعی است که با سایر نظام‌های تاریخی گذشته تفاوت‌های اساسی دارد.
یکی از کسانی که تحولات جاری را به‌صورتی گسترده رصد کرده، «فرید زکریا»، متفکر هندی‌تبار آمریکایی، است که در کتاب خود «جهان پس از آمریکا» آن را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب مرجع بسیاری از کسانی است که پس از او تحولات جاری جهان و وضعیت آینده آمریکا را دنبال می‌کنند. به نظر آنها، تحولاتی که تاکنون به وقوع پیوسته با وجود بحث‌هایی که درباره‌شان شده، همچنان نیازمند درک جدیدی است. اینها معتقدند بارقه‌های یک جهان جدید مشاهده می‌شود؛ جهانی که هرگز شبیه آن چیزی که می‌شناختیم، نیست و حتی بی‌نهایت با آن تفاوت دارد.
به نظر زکریا، جهان در ۵۰۰ سال گذشته تاکنون سه تحول بنیادین را بین قدرت‌های بین‌المللی تجربه کرده است. اول «ظهور جهان غرب» است که از قرن پانزدهم میلادی شروع شد و به‌سرعت تا اواخر قرن هجدهم ادامه پیدا کرد. این روند به سیطره طولانی‌مدت کشورهای غربی بر جهان منجر شد.
دومین تحول، با پایان قرن هجدهم شروع شده و با «ظهور ایالات متحده» ادامه می‌یابد که توانمندی‌های تبدیل‌شدن به قوی‌ترین دولت جهان را پیدا کرد. در این دوره آمریکا به لحاظ سیاسی، علمی، فرهنگی و اقتصادی بر جهان مسلط می‌شود.
سومین تحول در عصر حاضر به وقوع پیوسته و ما هم‌اکنون در بطن آن زندگی می‌کنیم. در این عصر دولت‌هایی که روزگاری کوچک به شمار می‌رفتند به طرز بی‌سابقه‌ای از نظر اقتصادی رشد کرده و ابتدا در آسیا به ظهور رسیدند. اما این روند در چارچوب مرزهای جغرافیایی دولت‌های آسیایی باقی نماند و به دولت‌های دیگری در آمریکای‌لاتین و آفریقا نیز سرایت کرد.
بحثی در این نیست که در چنین کشورهایی باوجود داشتن شکوفایی و رفاه، هنوز صدها میلیون انسانی زندگی می‌کنند که در شرایط فقر به سر می‌برند یا میزان درآمدهای یک فرد پایین بوده و تلاش می‌شود تا به‌مرور بهبود پیدا کند؛ به‌ویژه در کشورهایی که حدود ۸۰ درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند.
قطعا رشد اقتصادی، نیروی محرک نیرومندی برای تبدیل‌شدن این دولت‌ها به بازیگرانی در نظام بین‌الملل آتی خواهد بود. همچنین توزیع دوباره قدرت (با همه ابعاد صنعتی، پولی، آموزشی، فرهنگی و اجتماعی) در سطح جهانی نیازمند آن خواهد بود که این دولت‌ها از زیر سایه آمریکا خارج شده باشند. ما درحال گذار از «قرن آمریکایی» - که خیلی هم طولانی بود - به جهان دیگری هستیم که از نقاط مختلف و با اراده ملت‌های متنوع مدیریت می‌شود و این جوهر تحولات آینده است.
صرف‌نظر از این نظریات، یا به‌طور خاص، انتظارات مبتنی بر تحلیل‌های سیاسی نشئت‌گرفته از تجارب واقعی، دلایل دیگری در دسترس هست که نشان می‌دهد چه چیزی این تحولات را به پیش می‌برد. یکی از مهم‌ترین آنها خطاهای متعددی بود که به تازگی سیاست خارجی آمریکا مرتکب شده است. این امر موجب شده تا آمریکا زمام امور را از دست داده و دیگر قادر به پیشبرد آنها در سطح جهانی نباشد؛ یا به دلیل برداشت‌های غلط آمریکا از تحولات و پیامدهای آینده‌شان یا از همه مهم‌تر شکاف بین نخبگان آمریکایی، زیرا یکی طرفدار دست‌کشیدن از اصل سلطه آمریکا بر جهان بوده و دیگری با داشتن برداشت جدیدی از جهان، خواستار تغییر سیاست خارجی آمریکا می‌شود تا با این تحولات تاریخی تصادم نکند. یکی از این افراد هنری کیسینجر است که می‌گوید انتظار دارد آمریکا نیز در نظام جهانی آینده یکی از مجموعه‌های قوی و مساوی باشد.
تردیدی در این وجود ندارد که منبع الهام دانشمندان علوم سیاسی و نظریه‌پردازی‌شان تجارب ۲۰ سال گذشته است؛ از جمله موفقیت دولت‌هایی که در توسعه اقتصادی پرش‌هایی داشتند و پس از آن توانستند در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای به جایگاه تازه‌ای دست یابند. همین روند موجب می‌شود تا آنها خواستار ایفای نقش در نظام بین‌الملل باشند. اینها همه مسائلی است که با معیارهای مربوط به سومین تحول در نظام جهانی انطباق دارد. به این معنا که رشد اقتصادی متکی بر نوآوری و ابتکارهای رقابتی درحال‌حاضر موتور محرک قدرت‌گرفتن هر دولتی بوده و می‌تواند جایگاه و نفوذش را در عرصه بین‌المللی که در حال تأسیس است، تثبیت کند.
