ماهیت و تأثیر حقوقی نامه جان کری

*حقوق‌دان و عضو مرکز مطالعات بین‌الملل ژنو
در حقوق بین‌الملل، کشورها از چند طریق برای خود تعهدات الزام‌آور حقوقی ایجاد می‌کنند. یکی از این راه‌ها - که اکثر مردم با آن آشنا هستند- امضای معاهدات یا پیوستن به کنوانسیون‌های بین‌المللی است. یکی دیگر از این راه‌ها - که کمتر در رسانه‌های غیرتخصصی از آن صحبت می‌شود - صدور «اعلامیه‌های یک‌جانبه» است که به آن در زبان انگلیسی Unilateral Declaration می‌گویند. به‌واقع، اعلامیه‌های یک‌جانبه «وعده‌هایی» هستند که یک مقام صالح از جانب یک دولت، به صورت علنی، خطاب به یک مخاطب خاص یا خطاب به کلیت جامعه بین‌المللی، با هدف و نیت ایجاد «تعهد»،‌ در مورد عملکرد آینده‌ خود اعلام می‌کند.
طبعا، وعده‌هایی که چنین مشخصاتی داشته باشند - به گفته‌ دیوان بین‌المللی دادگستری (در قضیه‌ آزمایش‌های هسته‌ای فرانسه در سال ۱۹۷۴) و به تصدیق «کمیسیون حقوق بین‌الملل» (در گزارش سال ۲۰۰۶) - از نظر حقوقی برای آن کشور تعهدساز و «الزا‌م‌آور» می‌شوند؛ و بالطبع، وعده‌ای که با این مشخصات اعلام شده باشد، دیگر به‌آسانی قابل لغو یا بازپس‌گیری نیست؛ و نقض آن نیز در صحنه بین‌المللی تبعات حقوقی در پی دارد. شایان ذکر است بعضی از این اعلامیه‌های یک‌جانبه در تاریخ معاصر روابط بین‌الملل از نقش و تأثیر بسزایی برخوردار بوده‌اند. در این راستا، اعلامیه‌ یک‌جانبه‌ فرانسه مبنی‌بر توقف آزمایش‌های هسته‌ای جوی بر فراز اقیانوس آرام در سال ۱۹۷۴ (که به صورت یک نامه از دفتر ریاست‌جمهوری صادر شد)...
اعلامیه یک‌جانبه مصر در مورد کانال سوئز در سال ۱۹۵۷ یا اعلامیه‌ یک‌جانبه «بی‌طرفی دائمی» اتریش در پایان جنگ جهانی دوم - که همگی بار و تأثیر حقوقی قابل‌ملاحظه‌ای در پی داشتند - از جمله نمونه‌های قابل‌ذکر هستند. حال، با این مقدمه، نامه اخیر جان کری به دکتر ظریف مبنی‌بر پایبندی ایالات متحده به «برجام» و اطمینان‌بخشی او در مورد منطبق‌سازی اجرای «قانون اصلاح روادید» با توافق هسته‌ای را نیز باید در چارچوب همین مقوله «اعلامیه‌های یک‌جانبه» ارزیابی کرد.
به‌واقع، نامه آقای کری، هم از نظر فرم و هم در محتوا، از تمام مشخصات یک «اعلامیه یک‌جانبه الزام‌آور» - آن‌طور که دیوان لاهه و کمیسیون حقوق بین‌الملل تعریف کرده‌اند - برخوردار است. به این معنی که این نامه از جانب یک مقام صالح (وزیر امور خارجه آمریکا)، به صورت علنی خطاب به نماینده یک دولت دیگر، با نیت و وعده ایجاد تعهد و در باب عملکرد آینده ایالات متحده صادر شده است.
در نتیجه این نامه، یک اعلامیه یک‌جانبه (Unilateral Declaration) الزام‌آور است که می‌تواند در مقاطع مختلف اجرای برجام، در صورت نیاز، به‌منظور تأمین منافع حقوقی و سیاسی ایران، مورد استناد دستگاه دیپلماسی کشور قرار گیرد. ضمن اینکه این نامه دست‌کم دو تأثیر مهم دیگر نیز دربر دارد:
۱- وزیر امور خارجه آمریکا در این نامه به همتای ایرانی خود می‌گوید: «می‌خواهم خطاب به جنابعالی تأیید کنم که ما به رفع تحریم‌ها طبق برجام کاملا متعهد هستیم. ما به اجرای کامل تعهداتمان طبق توافقات پایبند می‌مانیم».
به‌واقع، با بیان این جملات در چارچوب یک اعلامیه یک‌جانبه، وزیر امورخارجه آمریکا عملا تعبیر «تعهد سیاسی» (Political commitment) که مقامات آمریکایی معمولا در مورد برجام به ‌کار می‌برند را کم‌رنگ کرده و وجهه «حقوقی» این توافق بین‌المللی را برجسته‌تر می‌کند. قطعا، قید این جملات، در مقدمه یک نامه رسمی، با توجه به شأن نویسنده و پروسه نگارش این قبیل نامه‌ها، بسیار فراتر از یک «تعارف سیاسی» است. ضمن اینکه «توافق»خواندن برجام در یک فرمول حقوقی (در جمله  per the agreement)، آن‌هم در یک نامه میان‌دولتی، قطعا یک اتفاق ساده و عاری از تأثیر حقوقی نیست.
۲-جان کری در این نامه می‌گوید: «​اینجانب همچنین اطمینان دارم که تغییرات جدید برای کسب روادید که در کنگره تصویب شده و دولت اختیار توقف اجرای آن را دارد، به‌هیچ‌وجه مانع ما نمی‌شود که تعهدات خود طبق برجام را اجرا کنیم و ما این تغییرات را به‌گونه‌ای اجرا می‌کنیم که هیچ مانعی برای منافع اقتصادی مشروع ایران ایجاد نکند».
در اینجا، وزیر امور خارجه آمریکا عملا وعده می‌دهد که دولت آمریکا پایبندی برجام را مقدم به اجرای قانونی می‌داند که ممکن است با آن در تضاد باشد. آقای کری، از این طریق، ضمن متعهدشدن به خنثی‌سازی تأثیرات سوء قانون ویزا، شأن برجام را نیز در حد یک «معاهده»
- که در قانون اساسی آمریکا «قانون عالی»
(Supreme law of the land) خوانده می‌شود و بر سایر قوانین داخلی تفوق دارد - بالا می‌برد؛ و به ایران این‌گونه علامت می‌دهد که دولت آمریکا از این پس به برجام در برابر مصوبات مشابه کنگره ارجحیت خواهد بخشید.
در نتیجه، اهمیت این نامه را نباید دست‌کم گرفت یا به‌عمد تأثیر و ماهیت آن ‌را در حد یک یادداشت عادی فروکاست. از نظر حقوقی، به‌نفع ایران است که نامه وزیر امور خارجه آمریکا به دکتر ظریف، در محافل بین‌المللی و نزد سیاست‌مداران جهان، به‌مثابه یک «اعلامیه یک‌جانبه الزام‌آور» شناخته شود که برای ایالات متحده تعهدات جدی و قابل‌ملاحظه‌ای در برابر کارشکنی‌‌های فعلی و آتی کنگره ایجاد می‌کند. جا دارد منتقدان دولت نیز به‌جای تلاش برای متوقف‌کردن اجرای برجام به بهانه تصویب قانون اصلاح روادید، در تقویت این روایت از نامه کری تلاش كنند.