ختم ماجرا

پرونده موضوعات گذشته برنامه هسته‌ای ایران با قطعنامه پیشنهادی ١+۵ به شورای حکام آژانس ٢۴ آذرماه بسته‌می‌شود

١٠ سال پس از روزهایی که پرونده هسته‌ای ایران از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل رفت، ۵ عضو دایم شورای امنیت به علاوه آلمان طبق وعده داده شده به ایران در بند ١۴ برجام، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را در اختیار شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دادند؛ پیش‌نویسی که در سایه آن پرونده موسوم به ابعاد احتمالا نظامی برنامه هسته‌ای ایران در گذشته به تاریخ می‌پیوندد و از فردای پس از تصویب این قطعنامه در شورای حکام، ایران و جامعه جهانی به آینده برنامه هسته‌ای ایران خواهند اندیشید و نه به گذشته‌ای که در یک دهه گذشته هر روز بر تنش در روابط ایران با آژانس بین‌المللی افزوده است. قریب به ١٠ سال پیش بود که تروییکای اروپایی شامل انگلستان، فرانسه و آلمان که در فاصله سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠۵ مسوولیت مذاکرات هسته‌ای با ایران را بر عهده داشتند با نیت محروم‌کردن ایران از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای، پیش‌نویس قطعنامه‌ای جنجالی و بی‌سابقه علیه ایران را تنظیم کردند. چهارم فوریه ٢٠٠۶ برابر با ١۵ بهمن ١٣٨۴ بود که تمام تکه‌های پازل حمله آژانس به ایران در کنار هم قرار گرفت و از مدیرکل وقت تا دولت امریکا همه دست در دست هم داده و قطعنامه‌ای علیه ایران را در صحن شورای حکام به تصویب رساندند. قطعنامه‌ای که بر بدنه خود ٢٧ رای موافق، ٣ رای مخالف و ۵ رای ممتنع را جا داده بود تا به مدد این آرا وضعیت هسته‌ای ایران از حالت حقوقی در چارچوب همکاری با آژانس خارج شده و به پرونده‌ای سیاسی در چارچوب تقابل شورای امنیت با تهران بدل شود. یک ماه پس از تصویب این قطعنامه در شورای حکام بود که شورای امنیت در تاریخ ٢٩ مارس ٢٠٠۶ برابر با ٩ فروردین ١٣٨۵، بیانیه‌ای شدید اللحن در خصوص پرونده هسته‌ای ایران صادر کرد. جرقه‌های اولیه قطعنامه‌های دومینووار شورای امنیت در خصوص پرونده هسته‌ای ایران را‌‌ همان پیش‌نویسی زد که تروییکای اروپایی به صحن شورای حکام ارایه داده بودند.

قطعنامه‌ای سراسر دستور
١٠ سال پیش قطعنامه‌ای که پرونده ایران را از شورای حکام به شورای امنیت منتقل کرد در حقیقت برگه‌ای مملو از اتهام‌های رنگارنگ به ایران و آمیخته به ادبیاتی تهدیدآمیز و منقش به افعال دستوری بود. شاید نگاهی گذرا به برخی مفاد قطعنامه نهم شورای حکام در خصوص برنامه هسته‌ای ایران در روزهایی که این شورا خود را برای صدور قطعنامه‌ای ١٨٠ درجه متفاوت مهیا می‌کند، چندان خالی از لطف نباشد:
در مقدمه این قطعنامه به حق هرکشوری در زمینه توسعه، پژوهش، تولید و به کار گرفتن انرژی هسته‏‌ای برای هدف‏های مسالمت‌آمیز بدون هیچ‌گونه تبعیضی و برپایه مواد ١، ٢ و ۴ پیمان منع گسترش سلاح‏های هسته‏‌ای تاکید شده است. پاره‏ای از نکات اصلی که در پرونده هسته‌‏ای ایران در آن قطعنامه مطرح شده بود به شرح زیر است:
‌ با استناد به گزارش مدیرکل آژانس گفته شده است، پس از نزدیک به سه سال بررسی‏های فشرده، آژانس هنوز در موضعی نیست که پاره‏ای از موضوع‌‏های مهم برنامه هسته‌ای ایران را روشن کند.
‌ آژانس نمی‌توانــد نتیجه‌گیری کنــد که هیچ‌گونه مواد یا فعالیت‌های هسته‏‌ای اعلام نشده‌ای در ایران وجود ندارد.
‌ به کوتاهی‌های متعدد ایران در پیروی از قرارداد حفاظتی پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای NPT و نبودن اعتماد براینکه برنامه هسته‌ای ایران منحصرا برای هدف‌های مسالمت‏‌آمیز است تصریح شده و این مسائل را ناشی از سابقه ایران در پنهان‌کاری فعالیت‏های هسته‏‌ای، طبیعت آن فعالیت‏‌ها و دیگر موضوع‌های مربوط به بررسی‏های آژانس برپایه اعلامات انجام شده از سوی ایران از سپتامبر ٢٠٠٢ دانسته بود. (!)
برپایه این مقدمات قطعنامه، آژانس از ایران خواسته بود:
١-‌ مسائل باقیمانده پرونده ایران هنگامی می‌تواند به خوبی حل و فصل شود و اعتماد به وجود آید که برنامه هسته‏‌ای ایران منحصر به هدف‏های مسالمت‌‏آمیز است که ایران در زمینه خواسته‌های آژانس در موارد زیر پاسخ مثبت دهد:
الف- تعلیق کامل و پایدار را در زمینه فعالیت‏های هسته‏‌ای از جمله پژوهش‌ها و توسعه برقرار کند، به‌گونه‌‏ای که آژانس بتواند آن را مورد تایید قراردهد.
ب- در ساخت نیروگاه متوسط آب سنگین تجدید‌نظر کند.
پ- پُروتکل الحاقی را فورا به تصویب رسانیده و به مورد اجرا گذارد.
ت- تا قبل از تصویب این پروتکل که ایران در ١٨ دسامبر ٢٠٠٣ امضا کرده است طبق مندرجات آن عمل کند.
ث- اقدامات شفاف‌ساز مورد درخواست مدیرکل آژانس را انجام دهد که فرا‌تر از نیازهای رسمی مذکور در موافقتنامه حفاظتی و پرتکل الحاقی است و شامل دسترسی به افراد، مدارک مربوط به تهیه، تجهیزات دارای کاربرد دوگانه، پاره‏ای از کارگاه‌های نظامی و پژوهشی و توسعه است که آژانس ممکن است در تکمیل روند بررسی‏های جاری خود انجام آن‌ها را درخواست کند.
٢-‌ از مدیرکل آژانس درخواست می‌کند که به شورای امنیت سازمان ملل متحد گزارش دهد که شورای حکام برداشتن این گام‏‌ها را از سوی ایران درخواست کرده و همه گزارش‌ها و قطعنامه‌های شورای حکام را که دراین زمینه صادر شده‎اند و تصمیمات گرفته‌شده را به شورای امنیت گزارش کند و سرانجام از مدیرکل درخواست می‌کند که در زمینه اجرای این قطعنامه و قطعنامه‌های پیشین به اجلاس عادی آینده شورای حکام گزارش دهد و آن گزارش را با هرگونه قطعنامه‌ای در ماه مارس به شورای امنیت گزارش کند و اینکه تصمیم دارد همچنان پرونده هسته‌‏ای ایران را زیرنظر داشته باشد.

سکوت حقوقی و قطعنامه‌ای که کیفرخواست شد
محمود کاشانی از حقوقدان‌های برجسته کشور که از سال ١٣۵١ تا به امروز عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی بوده و در فاصله سال‌های ۵٩ تا ۶٣ داور ارشد جمهوری اسلامی ایران در دیوان داوری ایران و ایالات متحده برای حل‌و‌فصل دعاوی میان دو دولت و اتباع دولت امریکا علیه ایران بوده است پس از انتشار قطعنامه نهم در شورای حکام و انتقال پرونده ایران به شورای امنیت مطالب حقوقی بسیاری نوشته و در تمامی آن‌ها با استناد به قوانین حقوق بین‌الملل اثبات کرد که چرا رویه‌ای که شورای حکام و شورای امنیت در مقابل ایران اتخاذ کرده‌اند نادرست و خلاف عرف بین‌الملل است. وی در مقاله‌ای که در سال ١٣٨۵ در مجله «تحقیقات حقوقی» دانشکده حقوق دانشگاه شهید‌بهشتی به چاپ رساند در باب مذمت سکوت در برابر این قطعنامه نوشت: دولت احمدی‌نژاد که وظیفه داشت با بهره گرفتن از حقوقدانان کشور در مقام برخورد با قطعنامه ناروای آژانس و پیشگیری از تحریم‌ها در شورای امنیت برآید روش بی‌عملی را در پیش گرفت و پس از صدور قطعنامه‌های تحریم هم آن‌ها را ورق پاره توصیف کرد. مجلس شورای اسلامی نیز که وظیفه داشت با بهره گرفتن از اختیارات نظارتی خود با بی‌عملی دولت برخورد و مانع از صدور قطعنامه‌های تحریم علیه ایران شود هشت سال سکوت کامل در پیش گرفت. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز که بر پایه اصل ١٧۵ قانون اساسی تکلیف داشته است آزادی بیان و نشر افکــار را در کشــور تامین کند و ملت ایران را از محتوای ناروای قطعنامه آژانس و تحریم‌های خلاف حقوق بین‌الملل شورای امنیت آگاه سازد کمترین فرصتی در اختیار حقوقدانان کشور قرار نداد و سایه سنگین سکوت را براین رویدادهای حساس گستــرده ساخت.

خداحافظی با ١٢ قطعنامه
‌ دوم دسامبر بود که یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش «ارزیابی نهایی در مورد موضوعات باقیمانده گذشته و حال راجع به برنامه هسته‌ای ایران» را منتشر کرد. گزارشی خاکستری که به جمع‌بندی نهایی درخصوص پرونده موسوم به پی‌ام‌دی پرداخته و در آن تاکید شد که هیچ گونه انحرافی در مواد هسته‌ای ایران یافت نشده است؛ جمله‌ای طلایی که شش روز پس از آن کشورهای چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلستان و ایالات متحده قطعنامه‌ای را ذیل دستور کار‌‌ همان گزارش آمانو منتشر کردند. پیش‌نویس این قطعنامه ساعاتی پس از بازگشت تیم مذاکره‌کننده ایران به ریاست سیدعباس عراقچی، رییس ستاد پیگیری برجام از وین و رایزنی‌های آخر با ١+۵ در کمیسیون مشترک دوم منتشر شد؛ پیش‌نویسی که در مقدمه آن به گزارش ارزیابی نهایی آژانس به عنوان مبنایی برای بستن پرونده و اعلام خاتمه رسیدگی به موضوعات باقیمانده گذشته و حال مرتبط با برنامه هسته‌ای اشاره شده است. مهم‌ترین دستاوردهای حقوقی و فنی این قطعنامه برای ایران به اختصار به شرح زیر است:
‌ اشاره به بسته شدن پرونده پی‌ام‌دی در بند ٩ اجرایی
‌ لغو ١٢ قطعنامه شورای حکام که طی سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠١٢ در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران صادر شده بود.
‌ لغو تصمیم شماره GOV/٢٠٠٧/٧ و تصمیم‌های بعدی راجع به ممانعت و ایجاد محدودیت در ارایه مساعدت و همکاری‌های فنی به ایران از طریق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
‌ ختم رسیدگی به موضوع «اجرای موافقتنامه پادمان ان‌پی‌تی و مفاد ذیربط قطعنامه‌های شورای امنیت در جمهوری اسلامی ایران»، و ورود به یک دستور کار مستقل راجع به اجرای برجام و راستی‌آزمایی و نظارت در ایران در پرتو قطعنامه شماره ٢٢٣١ (٢٠١۵) شورای امنیت.
‌ مشخص کردن دوره زمانی ١٠ ساله برای عادی‌سازی پرونده ایران در شورای حکام (مشابه قطعنامه شورای امنیت).
پیش‌نویس قطعنامه‌ای که روز ٨ دسامبر از سوی ١+۵ در اختیار شورای حکام قرار گرفت و روز ١۵ دسامبر هم در صحن این شورا به رای گذاشته خواهد شد، برای نخستین‌بار در یک دهه گذشته با توسل به لحنی مثبت به همکاری ایران راجع به حل موضوع هسته‌ای اشاره کرده است. در این قطعنامه برخلاف قطعنامه‌ای شماره ٩، ١٠، ١١ و ١٢ شورای حکام ابراز نگرانی‌ها از برنامه هسته‌ای ایران به حداقل و تقریبا صفر رسیده است و از عبارت‌پردازی‌های منفی هم نشانه‌ای نیست. در حالی که در قطعنامه شماره ٩ که منجر به ارجاع پرونده ایران به شورای حکام شد از ایران درخواست شده بود تمام فعالیت‌های هسته‌ای خود حتی در حوزه‌های تحقیق را به حالت تعلیق درآورد در این قطعنامه بر حق دولت‌های عضو وفق مواد ١ و ٢ معاهده برای توسعه تحقیقات، تولید و استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز بدون تبعیض منطبق بر ماده ۴ این معاهده تاکید شده است. در این قطعنامه علاوه بر آنکه بر اجرای نقشه راه توسط ایران برای حل مساله موسوم به پی‌ام دی تاکید شده است از حصول برنامه جامع اقدام مشترک میان ایران و ١+۵ هم استقبال شده است و در این بیان با شورای امنیت همخوانی انجام شده است که انعقاد برجام نشانگر یک تغییر اساسی در رسیدگی به پرونده هسته‌ای ایران است.

بحث آینده را از پرونده موسوم به پی‌ام‌دی جدا کنید
با حصول برجام میان ایران و ١+۵، تیم مذاکره‌کننده کشورمان هم در جریان نگارش متن قطعنامه ٢٢٣١ و هم در جریان تدوین پیش‌نویس قطعنامه جدید شورای حکام با اعضای ١+۵ رایزنی‌های فشرده و جدی داشت. کشوری که در ١٠ سال گذشته ۶ قطعنامه فصل هفتمی دریافت کرده و در تمامی آن‌ها ملزم به توقف هرگونه غنی‌سازی در خاک خود شده بود در شش ماه گذشته با ۵ عضو دایم شورای امنیت در خصوص قطعنامه‌های جدیدی که به تحریم‌های رنگارنگ مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای ایران پایان می‌دهد، چانه‌زنی‌های فنی و رایزنی‌های سیاسی داشته است. سیدعباس عراقچی که با حصول برجام رییس پیگیری این توافق در وزارت امور خارجه شده است در خصوص مختصات حقوقی و دستاوردهای سیاسی و فنی پیش‌نویس قطعنامه جدید می‌گوید: مفاد این پیش‌نویس کاملا روشن است و بحث PMD را به صورت صریح و مستقیم می‌بندد و بسته شده اعلام می‌کند. علاوه بر این اجرای نقشه راه بین ایران و آژانس را کامل اعلام می‌کند و توجه می‌کند به اینکه تمام اقداماتی که در نقشه راه بوده، الان انجام و کامل شده و دستور کار شورای حکام را عوض می‌کند. دستور کاری که در گذشته وجود داشت اجرای موافقتنامه پادمان و NPT در ایران و مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت - آن ۶ قطعنامه‌ای که لغو خواهد شد - بود که این دستور کار را لغو می‌کند و یک دستور کار جدید تحت عنوان اجرای برجام اضافه می‌کند و از همه این‌ها مهم‌تر، ١٢ قطعنامه قبلی شورای حکام را که به موضوع ایران می‌پرداخت و قطعنامه‌های بسیار سنگینی هم بود که کار‌شناسان می‌توانند وارد محتوای آن شوند و نظر بدهند را لغو می‌کند. بنابراین وقتی این قطعنامه تصویب شود، از نظر ما موضوع PMD کاملا خاتمه یافته است.
عراقچی در خصوص گزارش آژانس و اینکه آیا این گزارش ارزیابی نهایی است؟ افزود: اینکه آژانس در کار فنی خود طی سال‌های آینده بر صلح‌آمیز بودن برنامه ایران و تعهدات ایران طبق برجام، نظارت کند، مساله‌ای مربوط به آینده است. حصول این جمع‌بندی که هیچ فعالیت اعلام‌نشده‌ای در ایران وجود ندارد، هم پروسه مخصوص به خود را در آینده دارد. همان‌طور که این پروسه درباره خیلی از کشورهای دیگر هم طی می‌شود. اینکه آژانس در چه بازه زمانی به گزارش نتیجه‌گیری گسترده‌تر هم برسد برای ما اصلا مهم نیست، چون برجام بر مبنای جمع‌بندی آژانس بنا نشده و مراحل تا ١٠ سال که خاتمه پیدا می‌کند به شکل اتوماتیک طی خواهد شد. در این فاصله اگر جمع‌بندی آژانس واصل شود، بعضی از تحریم‌ها زود‌تر برداشته خواهد شد و اگر واصل هم نشود آن تحریم‌ها در زمان خودش برداشته خواهد شد. بنابراین بحث آینده را کاملا از PMD که مربوط به گذشته است باید جدا بکنیم.
مذاکره‌کننده ارشد کشورمان در ادامه افزود: یوکیا آمانو گزارش نهایی خود را در مورد PMD داده و در آنجا قضاوت کرده که در گذشته ایران هیچ برنامه غیرصلح‌آمیزی وجود نداشته است. آمانو می‌گوید: حداکثر مطالعاتی صورت گرفته که اولا این را هم ما قبول نداریم و گفته‌ایم که چنین چیزی نبوده، ولی بر فرض هم که ادعای آمانو صحت داشته باشد، حتی آن هم خلاف NPT نیست.