ایران و پازل سوریه در اجلاس وین
جاوید قربان‌اوغلی*/شرق
با تأیید سفر وزیر امور خارجه به وین برای شرکت در اجلاس یک‌روزه با موضوع سوریه، همه کشورهای اثرگذار در این مسئله بر سر میز مذاکره خواهند نشست تا شاید بتوانند راه‌حلی برای اوضاع آشفته این کشور و تروریسم درحال‌رشد در آن بیابند. پیش‌ازاین، برخی منابع آمریکایی با اشاره به دعوت از ایران برای پیوستن به مذاکرات، مذاکره کری – ظریف دراین‌باره پس از به‌نتیجه‌رسیدن مذاکرات هسته‌ای را بسیار مهم ارزیابی کرده بودند. این رخداد، از چند جهت دارای اهمیت زیادی است: نخست آنکه ایران اصلی‌ترین بازیگر در صحنه سوریه درمجموع حوادث چهار سال گذشته بوده است. ممکن است برخی کشورها، در مقاطعی، به شکل پررنگ وارد این حوزه شده باشند اما درمجموع، این ایران بوده که براساس اصول مدنظر خود در سیاست خارجی، با دولت سوریه همکاری داشته است. پیش‌ازاین ایالات متحده به‌عنوان بازیگر اصلی عرصه بین‌المللی و ترکیه، عربستان سعودی و قطر به‌عنوان طرف‌های منطقه‌ای با هرگونه ایفای نقش از جانب ایران برای پیداکردن راه‌حل در نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مخالفت می‌کردند. حالا به‌طور رسمی و علنی از ایران دعوت شده تا به جمع کشورهای مذاکره‌کننده در این موضوع مهم برای امنیت منطقه و جهان بپیوندد. این در حالی است که به‌طور قطع، سعودی‌ها با این مسئله مخالف بوده و برای سایر طرف‌ها نیز این موضوع چندان خوشایند نیست.
از این منظر، این اتفاق را باید نوعی پیشرفت در مسیر حل بحرانی دانست که صدها هزار آواره، هزاران کشته و مجروح بر جای گذاشته و به کانون صدور تروریسم تکفیری تبدیل شده است. راه‌حل‌هایی که ایران به دنبال آن بوده، پیش‌تر در سفر ظریف به سوریه، به اسد و همچنین به نماینده ویژه دبیر کل سازمان ملل در امور سوریه ارائه شده بود.
نکته دوم به رویکرد متفاوت ایالات متحده بازمی‌گردد که باید آن را در ادامه رویکرد این کشور در مسئله برجام و مذاکرات هسته‌ای ارزیابی کرد. مذاکراتی که اگرچه در قالب ایران و ١+٥ دنبال شد اما در ماوقع مذاکرات ١+١ بوده و ایران و ایالات متحده، طرف‌های اصلی آن به شمار می‌رفتند. درعین‌حال می‌دانیم طرف آمریکایی در طول مذاکرات هسته‌ای نیز تمایل به ورود به مسائل دوجانبه و منطقه‌ای را نیز داشت اما مأموریت داده‌شده به تیم هسته‌ای، فقط در زمینه تحریم‌ها و مسائل هسته‌ای بود؛ بنابراین نباید دعوت از ایران را به ماجرای حضور نظامی جدی‌تر روسیه در سوریه مرتبط دانست.
ایران پیش از این هم بر اساس توانمندی‌های منطقه‌ای خود نشان داد که در مسائلی چون عراق، یمن و لبنان نیز از بازیگران اصلی است و بساری از تحلیلگران خارجی هم مذاکرات درباره بحران خاورمیانه بدون جلب نظر ایران را کم‌اثر می‌دانستند.
نکته سوم این است که همه تحلیلگران مستقل و مطلع بارها اعلام کرده بودند که به‌ثمررسیدن «برجام» نقش منطقه‌ای ایران را حتی با وجود کارشکنی‌های برخی طرف‌های منطقه‌ای، ارتقا خواهد داد. حال فارغ از اینکه اجلاس یک‌روزه وین یا سایر اجلاس‌ها پیرامون سوریه به نتیجه برسد یا نه، نفس حضور ایران در یک مذاکره بین‌المللی دیگر نباید از نظر دور نگه داشته شود. از رصد اخبار چنین استنباط می‌شود که توافق نانوشته‌ای درباره آینده سوریه در حال شکل‌گیری است که برای پیشگیری از تجزیه این کشور و رشد گروهک‌هایی چون داعش، النصره و احرار الشام، ساختار نظامی و سیاسی این کشور حفظ شده و بشار اسد نقش خود را در روند انتقالی تا برگزاری انتخابات آینده این کشور ایفا کند. درعین‌حال بحث با مخالفان اسد مانند ارتش آزاد در دستور کار طرف‌های مختلف قرار دارد و بناست از منتقدان قانونی داخلی دولت سوریه هم دعوت به مشارکت شود. این مسائل را نباید تنها از دریچه تحولات سوریه دید. باید پذیرفت جهان پسابرجام، دارای تفاوت‌های مشخصی با پیش از آن است و انرژی آزادشده ایران در سیاست‌های منطقه‌ای و جهانی، فرصت مغتنمی برای نقش‌آفرینی هرچه بیشتر کشورمان فراهم کرده است که می‌تواند به مواردی چون مسائل ترکیه، یمن، عراق و لبنان هم تعمیم داده شود.
نکته آخر به رفتار عربستان سعودی بازمی‌گردد. باید پذیرفت سپهر سیاسی این کشور با دوران ملک عبدالله و وزارت خارجه سعود الفیصل، کاملا متفاوت شده و ملک سلمان و تیم همراه او، رویکردهای افراطی و غیرسازنده در قبال ایران دارند که به‌نوعی تقابل رسمی انجامیده است. حال چگونه می‌توان از این پل عبور کرد؟ آیا هر دو طرف باید به دنبال غلبه کامل و حذف رقیب از صحنه معادلات منطقه‌ای باشند؟ اینجاست که باید به این کشور تفهیم شود که می‌توان راه‌حل‌هایی برد- برد یافت که در عین تداوم رقابت‌های سازنده مرسوم در هر دیپلماسی، پرهیز از رفتارهای تقابلی را دنبال کند و منافع منطقه و جهان اسلام را در نظر بگیرد. فضای فعلی به سود هیچ کشوری نیست و می‌توان با همکاری منطقه‌ای و استفاده از توانایی‌های بین‌المللی، مسائل را حل‌وفصل کرد.
*مدیرکل پیشین وزارت خارجه
