اسناد تازه «سيا» از کودتای ۲۸مرداد
محمد حاجی‌محمدی/شرق
نقش انگليس در کودتا تاييد شد
باز هم يک گزارش تازه درباره ۲۸مرداد. پايگاه اينترنتی «آرشيو امنيت‌ملی آمريکا» که زيرمجموعه دانشگاه واشنگتن است، گزارشی از ماجرای ۲۸مرداد منتشر کرده است. متن اصلی گزارش، کتابی ۱۵۰صفحه‌ای به نام «نبرد با ايران» است که توسط بخش تاريخ «سيا» در سال ۱۹۸۱ نوشته و منتشر شده بود اما بخش‌های مهم آن از جمله بخش موسوم به «اقدام پنهان» که درواقع تشريح عمليات کودتاست تا سال گذشته که در مجله «فارين پاليسی» منتشر شد، در دسترس عموم قرار نگرفته بود. تا پيش از اين مهم‌ترين سندی که از ماجرای کودتای ۲۸مرداد رو شده بود، سند معروف به «ويلبر» متعلق به «دونالد ويلبر» عضو سابق «سی‌آی‌ای» بود. گزارشی که البته گفته می‌شود ناقص است و همچنان بخش‌های ناگفته زيادی درباره کودتا دارد .
طبق تازه‌ترين اسناد منتشرشده درباره کودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲، «لوی هندرسون»، سفير آمريکا در ايران هشدار می‌دهد که نه‌تنها شاه از جانشين مورد نظر برای تصدی سمت نخست‌وزيری پس از سرنگونی مصدق حمايت نمی‌کند، بلکه ارتش نيز نقشی که بايد ايفا کند را بدون همکاری فعال شاه انجام نخواهد داد.
اين سند تاکيد می‌کند اعضای پايگاه «سيا» در تهران و برخی مقامات در مقر مرکزی اين سازمان، موافقت خود را با هندرسون در تقابل با برخی از فرضيه‌هايی که طراحان در آمريکا برای کودتا ارايه می‌کردند، اعلام کردند.
محققان؛ عموما از طريق مصاحبه با شرکت‌کنندگان در کودتا فهميده بودند که برخی مخالفت‌ها در رابطه با کودتا وجود داشته است (و سرانجام هندرسون با سرنگونی مصدق موافقت کرد). اين سند که به تازگی از حالت محرمانه خارج شده برخی جزييات دقيق‌تر را درباره ماهيت اين تفاوت‌ها و کسانی که در ارتباط با آنها بوده‌اند فاش می‌کند. (روايت‌های قبلی «سيا» اختلاف نظر هندرسون را کم‌اهميت جلوه داده بود و ترجيح داده بود بر اين نکته تاکيد کند که او «هميشه تمام و کمال همکاری داشته است» و «هميشه به دنبال قبول پيشنهادهای سازنده بوده است»).
اين سند همچنين صريح‌ترين منابع غيرمحرمانه «سيا» تا به امروز درباره شرکت انگليس در عمليات را ارايه می‌دهد. هيچ‌يک از مقامات آمريکايی و انگليسی تا به‌حال به نقش لندن در کودتا اعتراف نکرده‌اند. اين بدون شک بدترين راز مخفی‌مانده در رابطه بين ايران و انگليس در طول ۶۰سال گذشته است. اما در اين آخرين سند حداقل دوبار ارجاعاتی وجود دارد که به منزله تاييد رسمی اين واقعيت است.
به‌علاوه، تحقيق «سيا» به اين ختم می‌شود که انگليسی‌ها از وجوه مختلفی «قضاوت نادرستی درباره دشمنان» داشته‌اند و بنابر نظر نويسنده، فعاليت‌های آنها به دولت مصدق فشار آورد تا سياست‌های غيرقابل دفاعی را اتخاذ کند. همچنين رويکرد شتابزده لندن خطر جنگ با شوروی را ايجاد کرد.
«نبرد برای ايران» يکی از سه تاريخ دولتی (آمريکا) از کودتاست که تا به امروز شناخته شده است. هرچند بخش‌های زيادی از آن حذف شده است اما اين سند همچنان شامل تعدادی جزييات جالب توجه درباره تفکر آمريکا در دهه ۱۹۵۰ و دو دهه بعدتر است. بر پايه مدارکی که در اين سند ارايه شده است، اينچنين نتيجه می‌توان گرفت که هر دو سازمان‌های اطلاعات خارجی و نيروهای داخلی، در کودتا و نتيجه نهايی آن شرکت داشته‌اند.
نويسنده اين سند کودتای ۱۹۵۳ در ايران را يک موفقيت عظيم نمی‌داند و اشاره می‌کند که اين رويداد «آوارهای» زيادی بر جای گذاشت. (ص۷۱)
اين تاريخ تلويحا به اين اشاره دارد که کودتاچيان آمريکايی با برخی روحانيون درباره زمان تظاهرات مهم ۱۹آگوست (چهارشنبه ۲۸مرداد) همکاری داشته‌اند. در سند آمده است که «... می‌خواستند (تظاهرات ۱۹ آگوست) در جمعه، ۲۱ آگوست [۱۰ ذی‌الحجه ۳۰ مرداد، عيد قربان] که يک روز دينی است برگزار شود» اما اين تاريخ برای خنثی‌کردن اين شايعه که دولت قصد دارد تعدادی از افسران بازداشت‌شده را در ۲۰ آگوست اعدام کند، بسيار دير بود. (ص۶۲) [در سند ] بخش‌های قبل و بعد [مرتبط با اين موضع] حذف شده است، بنابراين ممکن نيست گفته شود که اين همکاری چقدر واقعی و جدی بوده يا اينکه افراد مورد اشاره سند چه کسانی بوده‌اند.
اين سند در مقايسه با ديگر روايت‌های غربی دهه ۱۹۵۰ تصوير منفی کمتری از نخست‌وزير برکنارشده ارايه می‌دهد. در سند اشاره شده است که او [مصدق] «رفتارهای عجيب» داشته است و اينچنين نتيجه می‌گيرد که «بيشتر کارهای او، حتی احساسی‌ترين و ظاهرا غيرمنطقی‌ترين آنها، احتمالا کاملا حساب‌شده بود» (ص B-۲)
اين مدرک همچنين برخی از ويژگی‌های منفی شاه را که در بسياری ديگر از تفسيرهای انگليسی و آمريکايی به آن اشاره شده، تکرار می‌کند. نويسنده گزارش می‌نويسد: «ناتوانی در تصميم‌گيری و تلقين‌پذيری او از نصايح بد شهره بود.» نويسنده در ادامه شاه را « فرمانروای بی‌اعتماد اما زودباور» توصيف می‌کند. (صص۴۷-۴۸)
بنابر نظر نويسنده فضل‌الله زاهدی که توسط آمريکا برای جانشينی مصدق انتخاب شده بود «شخصيت متعادل» و «ويژگی‌های مثبت و منفی تقريبا برابری» داشت (ص ۳۲) در گزارش به برخی از کشمکش‌های سياسی و شخصی بين زاهدی و شاه اشاره شده است.
اين سند اين نقل‌های متناقض‌گونه را که در ۱۹ آگوست مصدق در خانه‌اش حصر بوده و تحت فشار بوده تا از راه ديوار باغ فرار کند، تکذيب می‌کند و بدون آوردن منبع می‌گويد که در آن روز نخست‌وزير «حتی در خانه نبوده» بلکه به خانه همسايه‌ای رفته و «موقتا در آنجا پناه گرفت». اين امر در هيچ‌کدام از سندهای قبلی وجود نداشته است (ص ۷۰). (در تاريخ ويلبر گمان برده شده که مصدق احتمالا بعدازظهر خانه را ترک کرده است).
نويسنده اين سند معتقد است که روايت «نيويورک تايمز» و ديگر [رسانه‌ها] از تعداد قربانيان اين ماجرا «به شدت اغراق‌آميز بوده» است. همچنين توصيف «کنت لاوز» در تايمز و استفاده از عبارات «تکه‌پاره‌شدن» درباره سرنوشت «حسين فاطمی» وزير خارجه مصدق و سرهنگ «عزت‌الله ممتاز» مسوول حفاظت خانه نخست‌وزير در ۱۹ آگوست را بی‌اعتبار می‌داند. (لاوز تعداد کشته‌ها را بيش از ۳۰۰نفر ذکر کرده. گزارشی ديگر در انگليس در اوايل سپتامبر ۱۹۵۳، بدون اينکه نامی به ميان بياورد تخمين می‌زند که کودتا بيش از ۵۰ کشته و ۳۰۰ زخمی داشته است).
«سيا» اولين بار اين سند را در ۱۹۸۱ مورد بازنگری قرار داده که با حذف‌های بسيار زيادی همراه بوده است. اسناد در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳ به درخواست آرشيو امنيت ملی دوباره مورد ارزيابی قرار گرفته است. (نسخه منتشرشده کنونی شامل هر سه نسخه است). حدود ۴۰ صفحه از ۱۵۰ صفحه اين سند در بردارنده موارد تازه است. بخش اعظم اين ۴۰ صفحه حاوی اطلاعات تازه است و در برخی ديگر از صفحات تنها چند کلمه جديد وجود دارد. بيشترين مسايل مطرح‌شده جديد در بخش‌های ۳، ۴، ۵ و دو نيم‌صفحه ضميمه d است. ضميمه e که تاريخ‌نگاری از رويدادهاست بدون دليل قانع‌کننده تمامی وقايع را شامل نمی‌شود.
حذفيات اسناد منتشرشده کنونی، به حدی گسترده است که اجازه نمی‌دهد ارزيابی کاملی از سند انجام پذيرد اما برخی حاشيه‌نگاری‌ها اضافی و مقدماتی امکان‌پذير است.
تلاش برای لاپوشانی نقش انگليس در اين کودتا، ناشيانه به نظر می‌رسد. زيرا حذف چندين بخش از متن مشخصا با هدف پنهان‌کردن نقش انگليس انجام شده است و تنها دوبار به نقش انگليس پرداخته شده است. اول پذيرش رسمی اين نکته است که از نظر «هر دو کشور آمريکا و انگليس روش‌های معمول و عقلانی روابط و رفت‌وآمد‌های ديپلماتيک شکست خورده است.» در جای ديگر اشاره می‌شود که چند هفته قبل از کودتا، وزارت امور خارجه اصرار می‌ورزد که درصورتی‌که کودتا انجام شود لندن بايد «تعهد محکمی» ارايه کند که نسبت به هرگونه مساله نفتی در «دولت جديد» انعطاف‌پذير باشد. خلاصه اينکه بعد از موفقيت کودتا، انگليس شرايط را بپذيرد. (ص ۳۹ -۴۰).
همانگونه که در بالا آمد، نويسنده با فراغ بال رويکرد انگليس را نقد می‌کند. قضاوت نادرست اصلی انگليسی‌ها اين بود که فرض می‌کردند کاهش درآمد حاصل از بحران نفت «ايران را به زانو در خواهد آورد... و به آنها فشار می‌آورد تا گام‌های خطرناکی بردارند که به شدت آينده کشورشان را به خطر بيندازد» (ص ۲۷) به علاوه، اگر انگليس «نيروی دريايی و ارتش خود را » اعزام می‌کرد، همانگونه که از قبل پيش‌بينی می‌شد، تقريبا اطمينان داشتند که اتحاد جماهير شوروی در‌گير ماجرا می‌شد و «خطر جنگ جهانی سوم بسيار واقعی» به نظر می‌آمد.
