طلسم غربتی که شکستنی نیست

کمتر مرزی در خاورمیانه است که رفت‌وآمد آوارگان جنگ و سیل مهاجرین را در نیم قرن اخیر به خود ندیده باشد. در غرب خاورمیانه، ردپای مهاجران فلسطینی را در اکثر کشورهای منطقه از مصر و لبنان و اردن گرفته تا سوریه و کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌توان جست‌وجو کرد. در منتهی‌الیه شرق خاورمیانه هم در طول ۴ دهه گذشته، کشور افغانستان همواره در جنگ بوده و مرزهای این کشور در همه این سال‌ها محل تردد مهاجران افغان به سمت کشورهای ایران و پاکستان بوده‌است. مردمان دو کشور هم به اقتضای شرایط همیشه میزبانان سالهای سخت اتباع این همسایه بوده‌اند. پیش از این هم در دهه‌های گذشته کردهای عراق برای مدتی و تحت فشار دیکتاتوری صدام حسین در عراق، روزهای سخت آوارگی را تجربه کردند. این روز‌ها هم تحولات سوریه موج تازه‌ای از آوارگی و مهاجرت را در قلب خاورمیانه رقم زده‌است. صلیب سرخ جهانی از آوارگی حداقل ۱۳۰ هزار سوری در کشورهای عراق، ترکیه و اردن و لبنان طی چند ماه اخیر خبر داده‌است. انگار که نه جنگ و نه آوارگی، به این سادگی‌ها خاورمیانه را‌‌ رها نخواهد کرد.
ایران یکی از اصلیترین کشورهای مقصد آوارگان جنگهای خاورمیانه در طول ۴ دهه اخیر بوده‌است.
۳۵ سال از زمانی که تانکهای ارتش شوروی وارد کابل شدند، گذشته‌است. در این مدت ارتش سرخ خاک افغانستان را ترک کرد؛ طالبان خشن آمدند و چند سال بعد کابل را وا گذاردند و رفتند؛ ارتش پرهیمنه ناتو و آمریکا آمد و چند سال بعد بخش اعظم آن هم از این خاک دل کند و رفت. چند سالی است که آرامش به افغانستان بازگشته‌ و اوضاع افغانستان چندان مانند سابق بد نیست. با این حال اما همچنان میلیون‌ها تبعه این کشور در ایران و پاکستان به صورت قانونی و یا غیرقانونی روزگار می‌گذرانند و آنگونه که آمار‌ها می‌گویند چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح، دل و پای برگشت نداشته‌اند و عزمی برای پایان دادن به این مهمانی از خود نشان نمی‌دهند.
جامعه ایرانی در طول این سال‌ها و علی‌الخصوص در اوج جنگ در مرزهای غربی، میزبان بی‌منت و صادق همسایه‌های شرقی خود بوده‌است. جامعه افغانهای مقیم ایران (قانونی یا غیرقانونی) در طول این مدت حضوری فعال و پررنگ در حوزه کسب و کار و فعالیت‌های عمرانی و اقتصادی کشور داشته‌اند. روز گذشته مسئولان استانداری تهران اعلام کردند که بر اساس آمارهای برآمده از اجرای طرح ساماندهی اتباع غیرمجاز در کشور، بیش از ۸۴۰ هزار افغان (قانونی و یا غیرقانونی) در تهران زندگی می‌کنند. بر اساس آمارهای کلی هم حداقل ۳ میلیون افغانی در مناطق مختلف ایران پراکنده‌اند. به بیانی دیگرحداقل ۱۰ درصد از جمعیت پایتخت و حدود ۴ درصد از کل جمعیت کشور را اتباع کشورهمسایه شرقی تشکیل می‌دهند. با در نظر گرفتن میزان سالهای حضور اتباع افغانستان در ایران می‌توان طور دیگری هم حساب کرد و گفت که در طول این مدت، ایران پذیرای بیش از ۱۰۰ میلیون سال – نفر همسایه افغان در خاک خود بود.
از ابتدای سال جاری دولت، اجرای طرح ساماندهی اتباع غیرمجاز در کشور و الزام اتباع افغان به قانونمند کردن حضور خود در ایران را کلید زد. این طرح که تیرماه امسال به پایان رسید شناسایی همه اتباع خارجی مقیم ایران و ملزم‌سازی آنان به خروج و یا قانونی شدن حضورشان در کشور را هدفگذاری نموده بود. در این میان هر چند مقامات رسمی دولت افغانستان و سفارت این کشور در تهران نیز با اجرای این طرح به طور کامل همراهی کرد اما اجرای این طرح در برخی استان‌ها و شهرستان‌ها حاشیه‌ساز شد و برخی رسانه‌ها و سیاسیون افغان از یک سو و طیفی از منتقدان داخلی در شبکه‌های اجتماعی از سوی دیگر بر این همه سال میزبانی و همزیستی و خدمات متقابل چشم پوشیدند و از کاه ملزم‌سازی مهاجرین به اجرای قانون، کوه اختلاف‌افکنی ساختند و بذر کینه‌های قومی در دل دو ملت همسایه کاشتند. این درحالی بود که حتی به اعتراف مقام‌ها و اتباع منصف افغان آنچه که خواسته دولت و مجریان طرح ساماندهی بود، قانونمند شدن حضور تمامی اتباع بیگانه در خاک کشور و گذر از آوارگی به مهاجرت بوده‌است و نه چیز دیگر.
روشن است که حضور وسیع و طولانی و آمیخته جماعتی میلیونی از یک فرهنگ در جامعه‌ای دیگر، به خودی خود، قابلیت همه رقم فراز و نشیب را دارد. به طور طبیعی هر از گاهی خراش‌هایی از سوی دو طرف، آرامش ضیافت ۳۵ ساله میزبان و مه‌مان را برهم زده‌است. مانند همه زیستهای اجتماعی،‌گاه خاطری آزرده شد و دلی رنجید و‌گاه تیغی به اتفاق، خونی را بر زمین ریخت اما برآیند این میزبانی و مهاجرت بیش از اینکه رنگ و بوی آزردگی خاطر و ملال داشته باشد، طعم خوب همزیستی و همسایگی و خدمات متقابل داشته‌است که اگر غیر از این بود، این حضور و ضیافت این چنین طولانی نمی‌شد.
زمانی محمدکاظم کاظمی، شاعر دوست‌داشتنی افغان در مثنوی به یاد ماندنی و زیبایی سروده بود که «غروب در نفس گرم جاده خواهم‌ رفت/ ‌پیاده آمده‌ بودم‌، پیاده خواهم‌ رفت/ طلسم غربتم امشب شکسته خواهد‌ شد/
و سفره‌ای که تهی بود، بسته خواهد‌ شد». اکنون سال‌ها از زمان اعلام بازگشت تدریجی افغان‌ها به وطنشان و این سروده زیبای شاعر افغان گذشته‌است اما آنگونه که آمار‌ها می‌گویند حداقل ۳ میلیون نفر میلی به پایان این مهاجرت ندارند و ۱۰ درصد از تهرانی‌ها افغانی هستند؛ انگار این طلسم غربت به این زودی‌ها شکستنی نیست.