گفتگو با شیرین عبادی در روز جهانی مبارزه با مین

در آستانه روز جهانی آگاه سازی از خطر مین گفتگویی انجام دادم با شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل و حقوقدان مدافع حقوق بشر، با نگاهی به خطر مین و وضعیت مین گذاری در ایران:

عراق و ایران عاملان کارگذاری مین در ایران
شیرین عبادی با تاکید بر وجود بیش از ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی آلوده به مین پس از پایان جنگ ۸ ساله با عراق، که همچنان امنیت ساکنان مناطق آلوده را تهدید می‌کند، می‌گوید: «تعدادی از می‌ن‌ها را دولت عراق (صدام حسین) و تعدادی را دولت ایران کار گذاشته است». به گفته او: «اراضی مین گذاری شده در پنج استان کرمانشاهان، کردستان، ایلام، آذربایجان غربی و خوزستان پراکنده‌اند. پس از جنگ، دولت ایران به خاطر عملیات حفاری و نیاز به کارگذاری دوباره لوله‌های نفتی و تردد کامیون‌ها، به پاک سازی مناطق نفت خیز پرداخت. اما به پاک سازی مناطق کشاورزی و روستایی دور افتاده توجهی نشده است».
خانم عبادی که خود از بنیان گذاران کانون مشارکت در پاک سازی از مین است می‌افزاید: «هم اکنون حدود ۳ میلیون هکتار اراضی آلوده به مین در این استان‌ها وجود دارد.» این در حالی ست که وزیر دفاع ایران پیش‌تر وعده داده بود که تا پایان سال ۱۳۸۷ استان‌های آذربایجان غربی، کرمانشاه و کردستان، و تا سال ۱۳۸۹ استانهای خوزستان و ایلام بکلی پاک سازی خواهند شد. وعده‌ای که هنوز وفا نشده است و به گفته شیرین عبادی به طور متوسط روزی دو نفر از اهالی منطقه، و بیشتر از میان کودکان، قربانی می‌گیرد.

کندی روند مین روبی
خانم عبادی می‌گوید «حکومت ایران اراده جدی برای پاک سازی این مناطق ندارد» و دلایل آن را چنین ذکر می‌کند:
«۱ـ هزینه پاک سازی: پاک سازی مین هزینه زیادی دارد. هزینه تولید یک مین ۳ دلار است و هزینه پاک سازی‌‌ همان مین ۱۰۰۰ دلار. و حکومت ایران هیچگاه حاضر نشده بودجه کافی برای مین روبی اختصاص دهد و حتی ۳ سال است که هزینه مین روبی را کاهش داده است.
۲ـ فقدان نقشه می‌ن‌ها و مین گذاری غیرکار‌شناسانه: می‌ن‌های باقی مانده فاقد نقشه هستند. از یک سو حکومت عراق تاکنون حاضر نشده نقشه می‌ن‌ها را در اختیار ایران بگذارد با این ادعا که به خاطر تحولات سیاسی در عراق نقشه‌ای باقی نمانده و در حقیقت چیزی ندارند که به ایران بدهند. از سوی دیگر از آنجا که در آغاز جنگ برای مین گذاری از نیروهای داوطلب و بسیجی برای مین گذاری مناطق استفاده می‌شد و تصور می‌کردند پس از جنگ می‌توانند خودشان منطقه را پاک سازی کنند، مین گذاری را بدون نقشه و بدون کار‌شناسی انجام دادند و پس از گذشت سال‌ها و بر اثر برف وباران می‌ن‌ها نیز جابه جا شده‌اند. و ببه این ترتیب نقشه‌ای در دست نیست. این امر کار پاک سازی را بسیار دشوار‌تر می‌کند تا آنجا که تعداد زیادی از خنثی کنندگان مین جان یا سلامت خود را در این راه از دست داده‌اند.
۳- تحریم‌ها: با آنکه تجهیزات پیش رفته‌ای برای مین یابی وجود دارد اما در ایران این کار با نیروی انسانی انجام می‌شود. که هم بسیار خطرناک‌تر است وهم بسیار کند‌تر. علت این امر آن است که ادوات پیش رفته برای خنثی سازی مین در تسلیحات نظامی کاربرد چندگانه دارند و تهیه آن‌ها برای دولت ایران آسان نیست. بر همین اساس اگر روال فعلی پاک سازی ادامه یابد، ۲۵ سال طول خواهد کشید تا ما ایرانی عاری از مین داشته باشیم. در این مدت به طور متوسط روزانه دو نفر کشته یا معلول و مجروح خواهند شد.»

معلولان قربانی مین و دولت
قربانیان مین هم از میان مین یابان‌اند و هم مردم عادی. از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ شرکتهای خصوصی در امر می‌ن‌زدایی از پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران خارج شدند. تا سرانجام با پیگیریهای مستمر، مجلس شورای اسلامی مصوبه حمایت از قربانیان مین را تصویب کرد و بنیاد شهید و امور ایثارگران نیروهایی را که در حین پاکسازی دچار حادثه می‌شوند تحت پوشش قرار داد.
اما این تنها درمورد مین یابان است. در مورد مردم عادی و محلی که قربانی می‌شوند تقریبا هیچ حمایتی وجود ندارد. به گفته این معلولان و قربانیان، بنیاد معمولا باآوردن دلایلی چون «ورود افراد به مناطق ممنوعه» یا اینکه «خودشان با دستکاری در مین آن را منفجر کرده‌اند» و یا نسبت دادن آنان به احزاب مخالف، از هرگونه حمایت مالی و پزشکی و اجتماعی از قربانیان طفره می‌رود. به این ترتیب کسانی که خود زمانی نان آور یا کمکی برای خانواده بودند، به سرباری برای خانواده تبدیل می‌شوند. که میزان آسیب پذیری، فقر و محرومیت خانوار، بویژه دختران و کودکان را از آموزش و بهداشت افزایش می‌دهد که خود موجب خشونت‌های خانگی و ازدواج‌های اجباری دختران و گسترش پدیده‌هایی چون خودسوزی یا دختران فراری می‌شود.

غیبت سازمان‌های غیردولتی و جامعه مدنی برای آگاه سازی از خطر مین در ایران
به گفته شیرین عبادی «معلولان مین که غالبا از ساکنان بومی و خصوصا کودکان هستند از دریافت خدمات پزشکی لازم ـ و کافی ـ محرومند.» او می‌گوید «از همین رو برای کمک به این دسته از مردم و خصوصا آشنا کردن ساکنان بومی با مخاطرات می‌ن‌های زمینی و شیوه حرکت بر زمین‌های آلوده، من در سال ۲۰۰۳ به اتفاق عده‌ای از همکارانم کانون مشارکت برای پاک سازی از مین را راه اندازی کردیم.»
این اولین و تنها سازمان غیردولتی یا NGO است که برای آگاه سازی از خطر مین و مبارزه با آن در ایران وجود داشته است.
برنده نوبل صلح می‌گوید: «مهم‌ترین هدف ما در این کانون آگاه سازی مردم ایران و جهان از مخاطرات مین بود. زیرا با آنکه ایران دومین کشور آلوده به مین در جهان است، به خاطر مسائل سیاسی و از همه مهم‌تر ندانم کاری‌های حکومتی از درج اخبار مربوط به مین در مجامع بین المللی و حتی رسانه‌های غیرمحلی خود داری می‌کند». او می‌افزاید: «ما با برنامه‌های ماهانه مرتب، نمایش فیلم، عکس و سخن رانی سعی کردیم توجه مسئولان و هنرمندان، روشنفکران و عموم مردم ایران را به این معضل جلب کنیم. ما عنوان می‌کردیم که» مین درد مشترک ایران است. آن را مخفی نکنید. فریاد بزنید». کانون مشارکت در پاکسازی مین از همین راه موفق می‌شود توجه چند کارگردان و فیلم ساز را جلب کند و چند فیلم مستند و سینمایی در این باره ساخته می‌شود که فیلم «به نام پدر» یکی از آنهاست.
خانم عبادی می‌افزاید: «آموزش رفتار با مین به کودکان از دیگر اقدامهای این کانون بود که از طریق چاپ بروشورهای ساده و ارزان و توزیع آن‌ها میان کودکان، آگاهی آنان را از این خطر بالا می‌بردیم.»
بخشدیگر اقدام‌های این کانون، دادن کمک مالی به معلولان مین بود که به گفته خانم عبادی: «اگرچه مبلغ بالایی نبود اما‌‌ همان کمک‌های کوچک بر سرنوشت مردم بسیار محروم منطقه تاثیر می‌گذاشت». شیرین عبادی می‌گوید: «این کمک‌ها فقط با کمک خود اعضای کانون صورت می‌گرفت و ما از هیچ محلی، چه در ایران و چه در خارج از ایران، کمکی دریافت نمی‌کردیم.»

سرنوشت کانون مشارکت برای پاک سازی از مین
شیرین عبادی سرنوشت این کانون را با سرنوشت کانون مدافعان حقوق بشر هم بسته می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه در سال ۲۰۰۸ که با یورش ماموران امنیتی دفتر کانون مدافعان حقوق بشر بسته و پلمپ شد، دفتر کانون مشارکت برای پاکسازی مین نیز که در‌‌ همان آپارتمان مستقر بود بسته شد وکلیه اسناد آن توسط ماموران امنیتی ضبط شد و اعضای هیئت مدیره تهدید شدند که اگر همکاری خود را با من ادامه دهند دچار مشکل خواهند شد. به این ترتیب پرونده فعالیت این کانون به حالت تعلیق درآمد و فعلا کاری در آن صورت نمی‌گیرد.»

کنوانسیون بین المللی منع مین اتاوا
پیوستن به «پیمان منع مین اتاوا» تلاشی ست برای جهانی شدن منع هرگونه تولید، ساخت و استفاده از مین در جهان و جا انداختن هنجار یا فرهنگ عدم استفاده از این سلاح شوم برای پایان دادن به رنجهای قربانیان و جلوگیری از بروز قربانیان بیشتر.
از میان کشورهای عضو سازمان ملل متحد هنوز ۴۰ کشور به این کنوانسیون نپیوسته‌اند. هرچند که بسیاری از آن‌ها از کار تولید یا استفاده از مین دست کشیده‌اند. چند کشور نیز در این میان قرارداد را امضا کرده اما به تصویب قانونی نرسانده‌اند. آخرین کشوری که اخیرا به این کنوانسیون پیوست کشور فنلاند بود. ایران و اسرائیل عضو کنوانسیون اتاوا نیستند و آمریکا با آنکه بیشترین مبلغ کمک را در میان کشورهای جهان برای مین زدایی می‌پردازد، هنوز به این کنوانسیون نپیوسته است. آذربایجان، ارمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، گرجستان، روسیه، مغولستان، ازبکستان، مصرو بحرین، عمان و عربستان سعودی و امارات متحده عربی، چین، کوبا، برمه، ویتنام، سومالی، هند، پاکستان، کره شمالی و جنوبی، ویتنام، مصر، لیبی و لبنان و سوریه وچند کشور دیگر جزو کشورهای خارج از کنوانسیون هستند. از اتحادیه اروپا تنها کشور لهستان عضو کنوانسیون نیست.

ساخت مین و کارگذاری آن در مرز‌ها توسط ایران
شیرین عبادی می‌گوید تشویق ایران به پیوستن به کنوانسیون بین المللی اتاوا یکی دیگر از تلاشهای او و دوستانش در کانون مشارکت برای پاک سازی مین بود. او می‌گوید: «ما آرزو داشتیم دولت ایران با الحاق به این کنوانسیون به تولید و استفاده از مین خاتمه دهد». اما به گفته او: «دولت ایران نه تنها از مین استفاده می‌کند، بلکه آن را تولید هم می‌کند». خانم عبادی از گزارشی بین المللی که پنج سال پیش منتشر شد یاد می‌کند که بنابر آن در تاجیکستان و شمال افغانستان نمونه‌هایی از می‌ن‌های ساخت ایران به دست آمده بود. بنا بر گزارشهای مقام‌های نظامی آمریکا در عراق، برخی از بمبهای کنار جاده‌ای عراق نیزساخت ایران بوده است. به گفته خانم عبادی این امر نشان از ساخت و فروش مین توسط ایران دارد. شیرین عبادی می‌گوید: «از سوی دیگر متاسفانه دولت ایران نه تنها در زمینه پاک سازی مین کم کاری می‌کند بلکه طبق گفته برخی از شاهدان محلی در مرزهای غربی کشور برای جلوگیری از قاچاق کالا و انسان بعد از اتمام جنگ نیز در چند مورد از مین گذاری استفاده کرده است.»

گروه‌های مسلح غیردولتی
امروزه اغلب جنگهایی که در جهان جریان دارند، توسط گروههای مسلح مخالف دولت‌ها، که خود را بیرون از اراده دولتهای رسمی می‌دانند، به راه افتاده‌اند. این گروه‌ها با اصطلاح‌هایی چون گروه‌های شورشی، گروه‌های مسلح نامنظم، نیروهای مسلح ناراضی یا یاغی، چریک‌ها، جنبشهای آزادی خواه، و غیره مشخص می‌شوند. این گروه‌ها از نظر ایدئولوژی، هدف، شکل و سطوح تشکیلاتی و حمایت توده‌ای، مشروعیت و میزان اعتبار بین المللی با هم تفاوت‌های بسیار دارند. در حال حاضر و در مقایسه با اواخر دهه نود میلادی دسترسی این گروه‌ها به می‌ن‌های کارخانه ساز به دلیل وجود ضوابط نظارتی و تولیدی که توسط کنوانسیون منع مین اتاوا وضع شده، بسیار اندک است. برخی از این گروه‌ها به انبارهای مین بازمانده از رژیمهای گذشته دسترسی دارند (مانند افغانستان، عراق و سومالی) اما اکثر آن‌ها می‌ن‌های دست ساز خود را تولید می‌کنند. استفاده این گروه‌ها از می‌ن‌های کارخانه‌ای زمینی از سال ۲۰۰۴ با اُفت شدید روبرو بوده است. با این حال میزان استفاده گروه‌های مسلح غیردولتی از مین هنوز بیشتراز دولتهاست. برای نیل به ممنوعیت واقعی مین در سراسر جهان باید این گروه‌ها را به خودداری از کاربرد مین تشویق کرد.

وسائل انفجاری دست ساز یا بمب‌های کنار جاده‌ای
استفاده گروههای غیردولتی از بمب‌های کنار جاده‌ای بشدت افزایش یافته است. هرگونه وسیله انفجاری که بر اثر تماس، حضور یا مجاورت یک شخص منفجر شود، مین ضد نفر شمرده می‌شود و در کنوانسیون منع مین ممنوع شمرده می‌شود. اما کاربرد وسیله‌ای که از راه دور منفجر شود در این کنوانسیون ممنوع نشده است. هرچند که استفاده از چنین ابزارهایی، از آنجا که معمولا افراد غیرنظامی را هدف می‌گیرد، غالبا با قوانین بین المللی متناقض است. رسانه‌ها، دولت‌ها و شبه نظامیان اغلب از بمبهای قابل انفجار از راه دور و بمبهای کنار جاده‌ای به عنوان مین ضدنفر نام می‌برند.
در پایان این گفت‌و‌گو، شیرین عبادی با اشاره به اینکه در زمان فعالیتهای کانون از روستاهایی بازدید کرده که در آن‌ها تقریبا خانواده‌ای نبوده است که از مین آسیب ندیده باشد، از همه مردم ایران خواست به کمک معلولان مین بشتابند و به آنان یاری کنند. او همچنین به حکومت ایران هشدار داد که به کنوانسیون بین المللی اتاوا بپیوندد تا در اِزای تعهد به عدم تولید و استفاده از می‌ن، بتواند از مزایای الحاق به کنوانسیون مانند: کمکهای بین المللی و فن آوری تخصصی و کار‌شناسان مین یاب برخوردار شود.

برگزاری کنفرانس بین المللی آگاهی از خطر مین در تهران
به گزارش مرکز مین زدایی جمهوری اسلامی امسال، هم زمان با روز جهانی آگاهی از خطر می‌ن، در تهران از ۱۵ تا ۱۷ فروردین ماه به مدت سه روز همایش بین المللی مین زدایی در نمایشگاه بین المللی تهران برگزار می‌گردد. به گزارش سایت این کنفرانس demining.Ir در این همایش فن آوری‌ها و دستاورد‌های نوین پاکسازی مین به نمایش گذاشته می‌شود. به گزارش خبرگزاری‌های داخل ایران قرار است کار‌شناسان و متخصصانی از ۴۰ کشور جهان در این کنفرانس شرکت کنند. برخی از تحلیل گران علت برگزاری چنین کنفرانسی را که ۲۴ سال پس از پایان جنگ ایران و عراق برای اولین بار برگزار می‌شود، تسهیل و توجیه دستیابی ایران به ابزارهای چند منظوره تسلیحاتی مین روبی ارزیابی می‌کنند. امری که به خاطر تحریم‌های کنونی برای ایران تقریبا ناممکن شده است.