نمایشگاه هنر صفوی: شکوفایی مینیاتور

موزه لوور در پاریس نمایشگاه ویژه ای از هنر ایران عصر صفوی برگزار کرده است که از برخی جهات یگانه است. حدود ۲۰۰ قطعه از آثار دوران صفوی (قرن دهم تا دوازدهم هجری مقارن قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی) شامل نگارگری، افزارهای مصرفی و چند نمونه فرش و کاشی‌کاری به نمایش در آمده است، که تصویری کمابیش کامل از هنر شکوفای این دوران را فراروی تماشاگر می گذارد.

در آغاز قرن دهم هجری پس از گسست های پیاپی در سنت ها و جریان های هنری که به خاطر جنگ های مداوم پیش آمده بود، در دوران صفوی آرامش و ثباتی نسبتا پایدار پدید آمد که به هنرهای تجسمی فرصت شکوفایی داد.

در دوران صفوی، معماری ایران با شاخه های وابسته به آن تکامل یافت و در نگارگری دستاوردهای دوران تیموری، به ویژه در مکتب هرات، به اوج تازه ای رسید.

پشتوانه شعری نگارگری

نگارگری ایران به طور کلی به کلام مکتوب و به نحو اخص به سنت نیرومند شعر فارسی وابسته است. سخن‌وری به طور مستقیم در خوش‌نویسی بازتاب می یابد و با هدف آرایش و تزیین متن راه را بر فنون نگارگری باز می کند: تذهیب و تلوین و ترصیع و...

گنجینه شعری با قوالب موزون و استوارش شالوده مشترکی است برای تمام رشته های سمعی و بصری، از موسیقی تا فرش و معماری. شعر هم سمت و سوی درونمایه های هنری را تعیین می کند و هم صور خیال و آرایه های بیانی را فراهم می آورد.

در نقاشی تنها در مواردی معدود، مثلا در برخی از کارهای بهزاد و آقامیرک است که تلاشی آشکار برای رهایی از سیطره شعر دیده می شود. در برخی از نمونه های نمایشگاه هنر صفوی نیز می توان رگه هایی از این جریان را دید.

جهان مینیاتور

فضای حیاتی مینیاتور جهانی درهم‌بسته، خود‌ویژه و کامل است. از نظر فنی این جهان شگردها و روش های خود را دارد که با قواعد آشنای نقاشی طبیعت گرا (مناظر و مرایا) متفاوت است.

اما جهان غیرطبیعی و غیرواقعی مینیاتور برخاسته از بینشی است که در "پس پرده" نهفته است و معنای باطنی آن به شمار می رود.

مسئله اصلی یا هدف غایی هنرمند مینیاتور تقلید، بازآفرینی یا بازنمایی واقعیت بیرونی نیست، بلکه معرفی جهان به عنوان امری قدسی و والاست. طبیعت به عنوان دستمایه اصلی هنرمند، همواره زنده تر، زیباتر، رنگین تر و پرشکوه تر از طبیعت واقعی است و همراه با حسی از رمز و راز.

نمایشگاه هنر صفوی به ویژه با ارائه چند برگ از "شاهنامه شاه تهماسبی" برخی از بهترین نمونه ها و اسناد نگارگری مینیاتور را ارائه داده است.

پشتوانه عرفانی نگارگری

نگارگری ایرانی در پناه شعر فارسی و برای خدمت به آن زاده شد. شعر فارسی دستکم از قرن ششم با کلام صوفیانه آمیخته است، و نگارگری ایرانی با شاخه ای از این سنت پیوند درونی دارد.

در برابر تصوف اولیه، با زهد خشک و عبوس که بدن آدمی را خوار می دارد و زیبایی "جهان فانی" را گذران و در نتیجه بیهوده می گیرد، در ایران نگرش تازه ای پا گرفت که با وجود ریشه های مشترک با تصوف، به روی زندگی آغوش باز کرد. گرایش های پیشا اسلامی، ایده های مانوی و گنوسی بر این نگرش تازه مؤثر افتاده بود.

برداشت تازه از "عرفان" نه تنها لذت از مواهب زندگی را روا می شمارد، بلکه خوار شمردن زندگی را "کفران نعمت" می داند. خداوند جهان را به خاطر انسان و برای او آفریده است. عارف دل آگاه و سرخوش (رند نظرباز) جهان را "گلشن یار" و "خوان کرم پروردگار" می داند.

در این نگرش بدیع و تازه، معرفت زیباشناسانه جای برجسته ای دارد، زیرا "خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد" و جهان را بنا بر ذات خود زیبا آفریده است. پس شاعر با شوقی تازه به طبیعت می نگرد و با وجد و طرب می سراید:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست

در شرایطی که کلام مسلط (شریعت) تصویرسازی را اگر نه "حرام" دستکم ناشایست می‌دانست، نگارگری ایران در پناه این برداشت عرفانی امکان نضج و نمو یافت.

وحدت عالم وجود

هنرمندی که سر به "عالم معنی" سپرده است، طبیعت و جهان بیرونی را انباشته از گوهری قدسی می بیند. او در "باغ" بیش از هر چیز "عکس رخ دوست" را می بیند، پس باغ را از روی مثال ابدی "بهشت" رسم می کند و نه از طبیعت واقعی که با نقصان و تباهی روبروست.

تمام کائنات به سوی مبدأی یگانه در حرکت است و از درون با ذات هستی (جان جهان) پیوند می خورد. در جهان مینیاتور هیچ چیز ثابت و ساکن نیست. همه چیز جان دارد و با رقصی موزون در حرکت و جنبش است.

هماهنگی ترکیب (کمپوزیسیون) در مینیاتور پشتوانه ای قدسی دارد و حاصل تلاش پرمشقت و کار دقیق و عابدانه هنرمندی است که تلاش می کند تمام ذرات هستی را در وحدتی جاندار و پایدار کنار هم بنشاند.

به مناسبت نمایشگاه هنر صفوی، موزه لوور دو کتاب راهنمای سودمند از سورن ملکیان کارشناس نگارگری ایرانی منتشر کرده است، یک کاتالوگ مفصل و آلبومی با حجم کمتر.

نمایشگاه هنر صفویه تا هفت ژانویه ۲۰۰۸ در موزه لوور ادامه دارد.