چرا انسان‌ها شورش می‌کنند

حوادثی که به دنبال اعلام سهمیه بندی بنزین رخ داد و پدیده بسیار جالب وقوع اعتراضات از جامعه مدرن و توسعه یافته تهران تا شهر کوچکی مثل یاسوج، نشان از اهمیت نقش انرژی و بنزین در زندگی روزمره ایرانیان داشت. در عین حال تحلیل وقایع و اعتراضات مذکور در صورتی که حول مساله بنزین بررسی شود، معنای آن این خواهد بود که این اعتراضات موقتی بوده و متناسب با سیاست های دولت در سهمیه بندی بنزین تشدید یا تخفیف خواهد یافت، در حالی که اگرچه در حال حاضر بنزین نقش گسترده یی در زندگی بخش قابل توجهی از مردم ایران دارد، اما عوامل مشابه که بتواند موجب بروز اعتراضاتی شبیه آنچه پس از سهمیه بندی بنزین رخ داد، شود، در زندگی جاری ایرانیان کم نیست، حتی شورش های پس از مسابقات فوتبال را نیز می توان در ردیف این گونه پدیده ها قرار داد.

شورش یا آشوب (turmoil) عبارت است از خشونت سیاسی نسبتاً خود انگیخته و سازمان نایافته همراه با مشارکت مردمی قابل ملاحظه، شامل اعتصابات سیاسی خشونت بار، شورش ها، درگیری های سیاسی و شورش های محلی.

شورش های شهری از نوع رفتارهای دسته جمعی اند و حاکی از رفتار جماعتی (Crowd) این گونه واکنش ها در جامعه ایران اغلب رواج داشته است. در این نوع جوامع زورمند مدار گروهی لحظه یی گرد هم می آیند، اقداماتی را انجام می دهند و پراکنده می شوند، چنانکه گویا اصلاً نبوده اند و نه همدیگر را می شناخته اند. برای روشن تر شدن بحث باید به تمایز شورش های جمعی و جنبش های اجتماعی (Social movement) توجه شود. شورش واکنش های موردی و لحظه یی جماعتی است که بدون هرگونه سازمان یافتگی گرد هم می آیند. اما جنبش اجتماعی از استمرار، روشنی اهداف و هویت جمعی مشخص و متعین برخوردار است. در برخی از منابع اشاره شده که شورش ها می توانند نهایتاً به زایش یک جنبش اجتماعی ختم شوند. در شورش که توسط جماعت فعال رخ می دهد، افراد اقدامات خصمانه و پرخاشگرانه یی را علیه افراد، اشیا و مکان ها انجام می دهند که معمولاً به خسارت، ضرب و جرح و حتی مرگ افراد منجر می شود. شورش ها فاقد ساختار ویژه هستند، به عبارت دیگر سازمان اجتماعی ندارند، فاقد تقسیم کار هستند، رهبری ندارند و اصولاً فاقد ارزش ها یا اصول متعین و مشخص هستند.

در جوامعی که امکان اعلام نظرات و اعتراضات نسبت به برنامه ها و سیاست های دولت و اساساً نقد قدرت نباشد، جنبش های اجتماعی به سختی و با دشواری بسیار، شکل می گیرند و اغلب با محدودیت های جدی مواجه می شوند، از این رو در شرایط فقدان سازمان هایی که جنبش های اجتماعی را سامان دهند، افراد در هر بزنگاهی تلاش می کنند تا گرد هم آیند و در قالب شورش های شهری به جماعتی فعال تبدیل شده و اعتراضات خود را به هر نحو ممکن اعلام کنند. پایین آمدن آستانه تحمل جامعه احتمال وقوع این گونه شورش ها را افزایش می دهد.

مراحل شکل گیری یک شورش که در وقایع جاری نیز به روشنی قابل توضیح است، به قرار زیر است؛

در وهله اول مجموعه یی از عوامل و وقایع موجب بروز نارضایتی انباشته شده می شوند. در حال حاضر دلایل زیادی برای این نارضایتی وجود دارد. نرخ رو به افزایش تورم و کاهش قدرت خرید بخش قابل توجهی از حقوق بگیران وگروه های با دستمزد پایین، مشکلات رو به تزاید جامعه شهری از جمله ترافیک و ناکارآمدی حمل و نقل عمومی، وضعیت نابسامان اجتماعی و دشواری ها در تامین نیازهای اساسی از جمله مسکن، بهداشت، آموزش و اشتغال و بالاخره افزایش مطالبات عمومی و در مقابل فقدان ساز و کارهای قانونی و رسمی برای پر کردن شکاف بین امکانات و خواست ها همه انبوهی از موج نارضایتی را در جامعه رقم زده است.مرحله دوم هر شورش عبارت است از اجماع افراد حاضر در یک محله، شهر یا منطقه درباره نابسامانی وضع موجود و ابراز نارضایتی از آن، پدیده یی که در خیابان، اتوبوس، تاکسی و هر جای شهرها می توان به روشنی ملاحظه کرد. احساس عدم امنیت اجتماعی، آینده مبهم، نگرانی از تشدید وضعیت بی ثبات و ناپایدار فعلی و ناکارآمدی دستگاه های مسوول در اداره امور موضوعات گفت وگوی جاری جامعه شهری است.

مرحله سوم رخ دادن واقعه یی جرقه زننده است. مهم نیست موضوع واقعه چه باشد؛ باخت تیم ملی یا تیم مورد علاقه، خاموشی ناگهانی برق، قطع آب آشامیدنی یا سهمیه بندی ناگهانی و غیرمنتظره بنزین. اقدامات و برنامه های غیرمنتظره دولت و عدم توضیح کافی درباره مسائلی که زندگی روزمره مردم را تحت تاثیر قرار می دهند، همه می توانند به عنوان محرک یک شورش عمل کنند.

بالاخره در مرحله چهارم جماعتی خشمگین دور یکدیگر جمع می شوند و بلافاصله نسبت به واقعه جرقه زننده واکنش نشان می دهند. اگرچه اغلب این شورش ها با مداخله دستگاه های امنیتی و نظامی خاتمه می یابد، شورش سرکوب می شود و افراد پراکنده می شوند اما هر شورش خاطره یی جمعی را شکل می دهد که دیر یا زود به عنوان سرمایه و تجربه در شورش بعدی به کار گرفته خواهد شد.

شورش ها تاثیر دوگانه بر ساخت قدرت دارند، از یک سو می توانند به عنوان علائم بیماری در اقتصاد، اجتماع و سیاست بلافاصله ساخت قدرت را به لزوم انجام اصلاحات فوری رهنمون سازند و راه را برای تحولات و تغییرات مناسب، به سود مردم و در جهت بهبود رفاه اقتصادی و نوسازی سیاسی هموار کنند، اما از سوی دیگر نیز می توانند تهدید جدی برای متزلزل شدن پایه های قدرت محسوب شده و با تشدید فشارهای امنیتی، قضایی و بستن روزنه های اعتراضات سیاسی سازمان یافته در قالب احزاب و جامعه مدنی به تشدید فرآیند و تعمیق شکاف دولت- ملت منجر شوند.

واکنش های مقامات سیاسی طی روزهای پس از وقوع اعتراضات شهری نسبت به سهمیه بندی بنزین علائمی از رویکرد اول را نشان نمی دهد. رئیس مجلس رخ دادن چنین اعتراضاتی را امری بی اهمیت تلقی کرد که با سرکوب آن باید خاتمه یافته تلقی شود و مقامات امنیتی، سیاسی و قضایی هم از برخورد جدی و حتی احتمال اعدام دستگیرشدگان در شورش بنزین سخن گفتند. گویا مسوولان امر همچنان که «ماکس وبر» گفته معتقدند «خشونت» «ابزار خاص» دولت است و «حق خشونت فیزیکی تنها تا حدی که دولت اجازه دهد، به دیگر موسسات و افراد واگذار می شود و فرض بر این است که دولت تنها منبع عمده «حق» استفاده از خشونت است.» در حالی که باید توجه داشت خشونت جمعی تابعی از میزان و شدت نارضایتی های مشترک میان اعضای جامعه است که تا حد زیادی حاصل کارکرد و عملکرد نظام سیاسی و کارگزاران آن است. اصرار بر ادامه برخورد امنیتی- قضایی با شورش بنزین و تشدید مجازات بازداشت شدگان در این واقعه جز به پی ریزی و تعمیق نطفه های شورش های بعدی کمک دیگری نخواهد کرد، در مقابل بازنگری و اصلاح سیاست ها و برنامه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و تخفیف مجازات و آزاد کردن بازداشت شدگان می تواند جامعه یی باثبات، پایدار و عاری از خشونت را برای مردم ایران به ارمغان آورد.