به مناسبت انتشار کتاب «سرمايه اجتماعی»، نوشته جان فيلد

درافتادن با شبکه های اجتماعی

بررسی متون پژوهشی و نظری درباره سرمايه اجتماعی، روشن می سازد که برای پژوهشگران اجتماعی رابطه اين مفهوم با ساير مفاهيم تا چه اندازه گسترده بوده و اين ارتباط را تا کجا می توان پيش برد. عده ای در اين ميان رابطه سرمايه اجتماعی را با سلامت فردی، بهزيستی و ديگر شاخص های مربوط به حوزه فيزيک و زيست انسانی مورد سنجش و اثبات قرار داده اند. مدتی است که توجه به اين مقوله در ايران نيز در دستور کار دانشگاهيان و اصحاب علوم اجتماعی قرار گرفته است. انتشار کتاب «سرمايه اجتماعی» نوشته جان فيلد که دکتر جلال متقی آن را ترجمه کرده است، بهانه ای شد تا با نظر به اين کتاب مفهوم سرمايه اجتماعی تشريح شود.


نظريه پردازان و عالمان، مفاهيم را برای فکر کردن و عمل کردن برمی سازند و به خدمت می گيرند؛ اما گاه اين مفاهيم هستند که بشر را به خدمت می گمارند. بی شک وقتی برای نخستين بار«ليدا جی. هانيفان»، سرپرست وقت مدارس ويرجينيای غربی در امريکا، از اصطلاح سرمايه اجتماعی (social capital) استفاده کرد، تصور نمی کرد روزی فرارسد که اين اصطلاح به صورت فراگيری پژوهش های علوم اجتماعی را تحت تاثير قرار دهد تا جايی در ايران نيز دانشجويان پايان نامه ها درباره «سرمايه اجتماعی» بنويسند و مطالعات ميدانی متعددی درباره اين مفهوم صورت گيرد و کتاب ها نوشته شود.

اگرچه مناقشات زيادی درباره مفهوم سرمايه اجتماعی وجود دارد؛ اما به طور کلی توافقی ضمنی نيز در اين باره وجود دارد که نخستين بار استفاده از اين واژه به «نوشته های ليدا جی. هانيفانغ... به سال ۱۹۱۶ف بازمی گردد. او در توضيح اهميت مشارکت در تقويت حاصل کار مدرسه، مفهوم سرمايه اجتماعی را مطرح کرده غاستف.» (تاجبخش، ۱۳۸۴، ص۵۳۴)

پس از هانيفان، « انديشه سرمايه اجتماعی تا چندين دهه ناپديد شد؛ ولی در دهه ۱۹۵۰، گروهی از جامعه شناسان شهری کانادايی، در دهه ۱۹۶۰ يک نظريه پرداز مبادله و در دهه ۱۹۷۰ اقتصاددانی به نام لوری (۱۹۷۹) آن را دوباره احيا کردند.» (همان)

فرانسيس فوکوياما در کتاب «پايان نظم (سرمايه اجتماعی و حفظ آن)» مبنای استفاده از اصطلاح سرمايه اجتماعی را به دهه شصت ميلادی بازگرداند. به زعم او «اصطلاح سرمايه اجتماعی غ...ف نخستين بار در اثر کلاسيک جين جاکوب؛ مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امريکايی (۱۹۶۱) به کار رفته است که در آن، او توضيح داده بود که شبکه های اجتماعی فشرده در محدوده های قديمی و مختلط شهری، صورتی از سرمايه اجتماعی را تشکيل می دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرائم خيابانی و ديگر تصميمات در مورد بهبود کيفيت زندگی، در مقايسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نيروی حفاظتی پليس و نيروهای انتظامی، مسووليت بيشتری از خود نشان می دهند. گلن لوری، اقتصاددان، نيز همچون ايوان لايت، جامعه شناس، اصطلاح سرمايه اجتماعی را دهه ۷۰ برای توصيف مشکل اقتصاد درون شهری به کار برد.» (۱۳۷۹، ص ۱۰)

البته می توان کاربرد اين اصطلاح را به صورت انضمامی در آثار جامعه شناسان کلاسيک از جمله کارل مارکس (در تبديل طبقه درخود، به طبقه برای خود)، اميل دورکيم (در انواع خودکشی و بحث جامعه آنوميک)، جورج زيمل (در بحث دلزدگی در کلانشهر) و ماکس وبر(در تاثير اخلاق پروتستانی بر روحيه سرمايه داری) و... می بينيم.

مساله اصلی در حوزه سرمايه اجتماعی نحوه استقرار افراد و گروه ها در شبکه های اجتماعی و کم و کيف درافتادن اين کنشگران اجتماعی با اين شبکه ها است. اين نکته ای است که جان فيلد، استاد دانشگاه استرلينگ در انگلستان، نيز در کتاب خود مورد تاکيد قرار داده است؛ البته با توجه به اين نکته که اين درگير شدن عاملان اجتماعی، هم جنبه های مثبت دارد و هم جنبه های منفی.

به عنوان مثال فيلد در فصل دوم از کتاب خود که «کشف قدرت شبکه ها» نام دارد سويه های مثبت قضيه را مطرح می کند و نشان می دهد که چطور می توان از سرمايه های اجتماعی برای امور مختلف اجتماعی از جمله ايجاد توسعه و رفاه استفاده کرد. او در فصل سوم از کتاب خود که «قدم زدن در طرف تاريک» نام دارد سويه های منفی را مورد تاکيد قرار داده و عنوان می کند که اساساً سرمايه اجتماعی به عنوان يک تيغ دولبه عمل می کند و دقيقاً می تواند مانع توسعه باشد. به اين صورت در واقع کنشگران از شبکه های اجتماعی به عنوان ابزاری برای رسيدن به مقاصد خود بهره می برند و هيچ تضمينی مبنی بر سازنده و اخلاقی بودن اين مقاصد و اهداف وجود ندارد. آنچه فيلد در کتابش مورد تحليل و بررسی قرار می دهد بيشتر يک توصيف دقيق و اجمالی از کارهايی است که انديشمندان پيشين درباره سرمايه اجتماعی به انجام رسانده اند. او همچنين در فصل های پايانی کتابش به مسائل نوين درباره سرمايه اجتماعی اشاره می کند.

«سرمايه اجتماعی در دنيای (فرا)مدرن» و «سرمايه اجتماعی ابزاری برای سياستگذاری» فصل هايی هستند که فيلد تلاش کرده در آنها به زوايايی از مفهوم سرمايه اجتماعی بپردازد که در آرای نظريه پردازان اصلی از جمله کلمن، بورديو، پاتنام و... چندان مورد بحث قرار نگرفته است.

به عنوان نمونه بورديو چهار نوع سرمايه را شناسايی کرده است که اين اشکال سرمايه عبارتند از؛ سرمايه اقتصادی، سرمايه فرهنگی، سرمايه اجتماعی و سرمايه نمادين (تاجبخش،۱۳۸۴، ص ۱۳۱) شکل اقتصادی سرمايه بلافاصله تبديل به پول می شود. مانند دارايی های منقول و ثابت يک سازمان. سرمايه فرهنگی نوع ديگر سرمايه است که در يک سازمان وجود دارد، مانند تحصيلات عاليه اعضای سازمان که اين نوع سرمايه نيز در برخی موارد و تحت شرايطی قابل تبديل به سرمايه اقتصادی است و سرانجام شکل ديگر سرمايه، سرمايه اجتماعی است که به ارتباطات و مشارکت اعضای يک سازمان توجه دارد و می تواند به عنوان ابزاری برای رسيدن به سرمايه های اقتصادی باشد.

بر اساس تعريف بورديو سرمايه اجتماعی مجموعه منابع واقعی يا مجازی ای است که به واسطه مزيت پايدار شبکه ها و روابط سازمانی مستحکم و شناخت و آگاهی های متقابل، به افراد يا گروه ها تعلق می گيرد. از نظر بورديو سرمايه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع فيزيکی يا غيرفيزيکی در دسترس فرد يا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادينه شده با آشنايی های دوجانبه و محترم هستند.(فيلد، ص ۲۳)

به بيان ديگر، سرمايه اجتماعی برای بورديو آن بستر فرهنگی ناشی از ساخت اجتماعی است که در ارتباط مستقيم با عادات افراد و ميدان فرهنگی ناشی از کنش های اجتماعی سازمان يافته و صورت بندی می شود.

در واقع اگر از سرمايه نمادين که مجموعه ساير سرمايه ها است، بگذريم، سرمايه اقتصادی شکل غالب سرمايه گذاری است و انواع ديگر سرمايه که شامل سرمايه فرهنگی و اجتماعی است، به عنوان ابزاری برای حصول سرمايه اقتصادی مفهوم پيدا می کند. از نظر بورديو، سرمايه اجتماعی در سيستم های سرمايه داری، به عنوان ابزاری برای تقويت و تثبيت جايگاه اقتصادی افراد به شمار می رود. در اين سيستم ها، سرمايه اقتصادی پايه است و سرمايه اجتماعی و فرهنگی ابزاری برای تحقق آن محسوب می شود. بر اين اساس اگر سرمايه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمايه اقتصادی شود، کاربردی نخواهد داشت.

اما برخلاف بورديو، جيمز کلمن، جامعه شناس امريکايی، برای تعريف سرمايه اجتماعی از نقش و کارکرد آن کمک گرفت و تعريفی کارکردی از سرمايه اجتماعی ارائه داد. بر اين اساس «سرمايه اجتماعی شیء واحدی نيست، بلکه انواع چيزهای گوناگونی است که دو ويژگی مشترک دارند؛ همه آنها شامل جنبه ای از يک ساخت اجتماعی هستند و کنش های معين افرادی را که در درون ساختار هستند، تسهيل می کنند. سرمايه اجتماعی مانند شکل های ديگر سرمايه است و دستيابی به هدف های معينی را که در نبودن آن دست يافتنی نخواهد بود، امکان پذير می سازد. سرمايه اجتماعی مانند سرمايه فيزيکی و انسانی کاملاً تعويض پذير نيست؛ اما نسبت به فعاليت های به خصوصی تعويض پذير است. شکل معينی از سرمايه اجتماعی که در تسهيل کنش های معين ارزشمند است، ممکن است برای کنش های ديگر بی فايده يا حتی زيانمند باشد. سرمايه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فيزيکی توليد قرار ندارد.» (کلمن، ۱۳۷۷، ص ۴۶۲) کلمن با استفاده از مفهوم سرمايه اجتماعی سعی در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده يا شبکه های اجتماعی داشت تا از اين طريق بتواند موجب تقويت سرمايه های انسانی شود. به همين دليل هم است که او سرمايه اجتماعی را شامل آن جنبه از ساخت اجتماعی می داند که کنش های متقابل افراد را درون ساختار اجتماعی تسهيل می کند. (همان، ص ۴۶۷)

در کنار بورديو و کلمن، روبرت پاتنام، جامعه شناس ايتاليايی، از معدود افرادی است که تمامی نيروی خود را روی مفهوم سرمايه اجتماعی متمرکز کرده و پژوهش های بنيادينی برای سنجش و کاربردهای اين واژه به انجام رسانده است. تاکيد عمده وی بر نحوه تاثير سرمايه اجتماعی بر رژيم های سياسی و نهادهای دموکراتيک مختلف استوار است. پاتنام سرمايه اجتماعی را مجموعه ای از مفاهيم، مانند اعتماد، هنجارها و شبکه ها می داند که موجب ايجاد ارتباط و مشارکت بهينه اعضای يک اجتماع شده و در نهايت منافع متقابل آنان را تأمين خواهد کرد. از نظر وی، اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه، به عنوان منابعی هستند که در کنش های اعضای جامعه موجود است. پاتنام سرمايه اجتماعی را به عنوان وسيله ای برای رسيدن به توسعه سياسی و اجتماعی در سيستم های سياسی می داند. (پاتنام،۱۳۸۰؛ ۲۹۶)

به زعم او سرمايه اجتماعی، وجوه گوناگون سازمان اجتماعی، نظير اعتماد، هنجار و شبکه ها را شامل می شود که با تسهيل اقدامات از طريق آنها، کارايی جامعه بهبود می يابد. (همان؛ ۲۸۵)

فرانسيس فوکوياما نيز همچون پاتنام در تعريف اين مفهوم از وجود هنجارها و ارزش ها سخن می گويد. البته او هنجارها و ارزش های غيررسمی در يک گروه را مدنظر دارد و بر اين اساس می گويد؛ «سرمايه اجتماعی را به سادگی می توان به عنوان وجود مجموعه معينی از هنجارها يا ارزش های غيررسمی تعريف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون ميانشان مجاز است، در آن سهيم هستند، مشارکت در ارزش ها و هنجارها به خودی خود باعث توليد سرمايه اجتماعی نمی شود، چرا که اين ارزش ها ممکن است ارزش های منفی باشد.» (فوکوياما، ۱۳۷۹، ص ۱۰ و ۱۱)

فوکوياما اعتقاد دارد که در ارتباط با سرمايه اجتماعی بايد دو نکته را روشن کرد؛ اول اينکه سرمايه اجتماعی، زيرمجموعه سرمايه انسانی نيست؛ چرا که اين سرمايه متعلق به گروه هاست و نه افراد و در واقع هنجارهايی که شالوده سرمايه اجتماعی را تشکيل می دهند، در صورتی معنی دارد که بيش از يک فرد در آن سهيم باشد. و دوم اينکه سرمايه اجتماعی با توجه به علم سياست و علم اقتصاد لزوماً چيز خوبی نيست. در اين علوم، همکاری و همياری برای تمام فعاليت های اجتماعی خواه خوب يا بد، ضروری است. (همان، ص ۱۳) مولف کتاب«سرمايه اجتماعی» به خوبی توانسته در بحث مجمل مقدمه کتاب با عنوان«سرمايه اجتماعی چيست و چرا مهم است؟» مدخلی مناسب به اين بحث را فراهم آورد. فيلد همچنين در فصل نخست کتابش که «از استعاره به مفهوم» نام دارد، تعاريفی را که ذکر شد مطرح کرده و هر يک از اين تعاريف را در راستای فهم کلی از مفهوم سرمايه اجتماعی به بحث می گذارد.

اين کتاب بر خلاف انتظار ۲۵۲ صفحه داشته و اين نشان می دهد که فيلد به خوبی توانسته مباحث ضروری برای فهم اصطلاح سرمايه اجتماعی را به اجمال تشريح کند. شايد به همين دليل باشد که جان اسکات، استاد دانشگاه اسکس، در معرفی اين کتاب می گويد؛ کتاب جان فيلد، گل سرسبدی در رشته خود خواهد شد. اين کتاب در عين عرضه کردن رهيافتی برتر، رهيافتی بحث انگيز و قابل حصول در زمينه سرمايه اجتماعی ارائه می کند. موضوع کتاب در قالب بحث های نظری گسترده در علوم اجتماعی ارائه شده و در طول کتاب با مثال های اطلاعاتی و مرتبط به نمايش درآمده است. (پشت جلد)

کتاب فيلد را دکتر جلال متقی، استاد دانشگاه در رشته اقتصاد، ترجمه کرده و مؤسسه عالی پژوهش تامين اجتماعی آن را در شمارگان هزار نسخه و با قيمت ۲۵۰۰ تومان روانه بازار نشر کرده است تا مخاطبان علوم اجتماعی به منبع مهمی در حوزه سرمايه اجتماعی دسترسی يابند. البته کمی پيش از اين نيز پژوهشکده مطالعات راهبردی کتابی را در اين حوزه با عنوان «سرمايه اجتماعی و نظريه اجتماعی» منتشر کرد که نويسنده کتاب مذکور، بن فاين و مترجم آن محمدکمال سروريان است.

منابع؛

۱- پاتنام، روبرت، ۱۳۸۰، «دموکراسی و سنت های مدنی»، ترجمه محمد تقی دلفروز، نشر روزنامه سلام.
۲- تاجبخش، کيان، ۱۳۸۴، «سرمايه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه»، نشر شيرازه.
۳- چلبی، مسعود، ۱۳۷۵، «جامعه شناسی نظم»، نشر نی.
۴- غفاری، غلامرضا، ۱۳۸۳، «اعتماد اجتماعی در ايران»، نشر طرح های ملی.
۵- فوکوياما، فرانسيس، ۱۳۷۹، «پايان نظم، سرمايه اجتماعی و حفظ آن»، ترجمه غلامعباس توسلی، نشر جامعه ايرانيان.
۶- کلمن، جيمز، ۱۳۷۷، «بنيادهای نظريه اجتماعی»، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی.