آیا عمر پ‌ک‌ک به سر رسیده است؟
کیوان حسینی
بی‌بی‌سی فارسی
در آستانه بیست و ششمین سالگرد دستگیری عبدالله اوجالان، رهبر کاریزماتیک و با نفوذ «حزب کارگران کردستان» یا پ‌ک‌ک، بسیاری منتظرند تا «پیام تاریخی» او را بشنوند. این انتظار وجود دارد که آقای اوجالان در این پیام مهم، مسیر مبارزه مسلحانه پ‌ک‌ک و احزاب همسویش را در منطقه به کلی تغییر بدهد.
وعده انتشار چنین پیامی، هفته گذشته از سوی تونسر باکرهان، از نمایندگان پارلمان ترکیه و یکی از روسای «حزب دموکراسی و برابری خلق‌ها» اعلام شد. آقای باکرهان در میانه بهمن ماه در یک سخنرانی در جمع فراکسیون پارلمانی حزبش گفت که اوجالان به زودی با هدف رسیدن به «حل ریشەای و دائمی مشکل کردها و ساختن ترکیه دموکراتیک» فراخوانی منتشر خواهد کرد.
در اوایل آبان ماه، یکی از قدیمی‌ترین سیاستمداران راست افراطی در ترکیه به نام دولت باحچلی که رهبری «حزب حرکت ملی» را نیز در دست دارد، در اظهارنظری دور از انتظار گفت که اگر پ‌ک‌ک منحل شود، این چشم‌انداز وجود خواهد داشت که اوجالان هم آزاد شود. آقای باحچلی همان کسی است که سال‌ها خواستار بازگشت مجازات اعدام به ترکیه بود تا به گفته او، اوجالان «به شکل شایسته به سزای اعمالش برسد».
دولت باحچلی از متحدان کلیدی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه است و تغییر دراماتیک مواضعش در قبال عبدالله اوجالان، چراغ سبز حکومت ترکیه برای توافق صلح با کردها تفسیر شد. از آبان ماه تا امروز، نمایندگان حزب دموکراسی و برابری خلق‌ها که اقلیت کرد ترکیه را در پارلمان این کشور نمایندگی می‌کنند، چندین بار با عبدالله اوجالان در زندان «امرالی» ملاقات کرده‌اند. این در حالی است که بعد از شکست آخرین دور مذاکرات صلح و از سرگیری کارزار نظامی پ‌ک‌ک در ترکیه در سال ۲۰۱۵، چنین ملاقات‌هایی برای آقای اوجالان ممنوع بود.
برخی از رسانه‌های ترکیه گمانه‌زنی کرده‌اند که پیام جدید در روز سالگرد دستگیری آقای اوجالان، یعنی شنبه ۱۵ فوریه (۲۷ بهمن ماه) منتشر خواهد شد. اما تولای حاتم‌اوغولاری، یکی دیگر از روسای حزب دموکراسی و برابری خلق‌ها در روز سه‌شنبه هفته جاری گفت که احتمال دارد این پیام در این روز منتشر نشود. خانم حاتم‌اوغولاری یکی از نمایندگان کرد در پارلمان ترکیه است.
شورش گروه پ‌ک‌ک علیه حکومت مرکزی ترکیه از سال ۱۹۸۴ تاکنون، در حدود ۴۰ هزار کشته برجای گذاشته است. بر اساس آمارهای گروه «بحران بین‌المللی» در واشنگتن، در یک دهه اخیر بیش از ۶۰۰ غیرنظامی در نتیجه درگیری‌های مسلحانه مرتبط با این گروه کشته شده‌اند. این گروه می‌گوید که در ۱۰ سال اخیر، نزدیک به سه هزار تن از شبه‌ظامیان پ‌ک‌ک نیز کشته شده‌اند. همچنین برخی تخمین‌ها حاکی است که از ابتدای این نبرد تاکنون بین هشت تا ۱۰ هزار نفر از نیروهای نظامی ترکیه - شامل پرنسل ارتش و نیروهای پلیس - جان خود را از دست داده‌اند.
آیا اوجالان کوتاه می‌آید؟
صحبت از انحلال پ‌ک‌ک یا خلع سلاح این گروه، آن هم با تایید عبدالله اوجالان، در حالی این روزها مطرح می‌شود که این گروه به رغم شکست‌های نظامی‌اش در ترکیه در سال ۲۰۱۵، در منطقه به دستاوردهای بزرگی دست یافت. مشخصا در کشور سوریه، کسانی که خود را دنباله‌روی اندیشه‌های سیاسی اوجالان می‌خواندند موفق شدند به مدت بیش از یک دهه، یک حکومت محلی برپا کنند.
رهبران «تشکیلات خودگردان شمال و شرق سوریه» (معروف به روژآوا) اوجالان را رهبر معنوی خود می‌خوانند و می‌گویند که این تشکیلات را بر پایه نظریه‌های سیاسی او اداره می‌کنند. احترام به حقوق زنان، احترام به حقوق اقلیت‌های قومی و دینی، توجه ویژه به حفاظت از محیط زیست، و پایبندی به دموکراسی و مشارکت مستقیم شهروندان در امور مرتبط با حکومتداری، از جمله بنیان‌های کلیدی نظریه‌های سیاسی اوجالان هستند که در تشکیلات روژآوا نیز بازتاب داشته است.
این تشکیلات که یک سال بعد از آغاز جنگ داخلی سوریه تاسیس شد، به مدت ۱۲ سال، یک سوم از خاک سوریه را اداره کرده است. در این مدت نیروی نظامی این حکومت محلی به نام «یگان‌های مدافع خلق»، با حمایت مالی و نظامی آمریکا، کارنامه موفقی در جنگ علیه داعش و تامین امنیت روژآوا در میانه یک جنگ داخلی ویرانگر از خود برجای گذاشت.
اما در پی سقوط بشار اسد در سوریه و به قدرت رسیدن متحدان ترکیه در دمشق، ادامه حیات سیاسی یک تشکیلات خودگردان محلی به رهبری هواداران عبدالله اوجالان در سوریه، از هر زمان دیگری دشوارتر شده است. کردهای سوریه اصرار دارند که در آینده سیاسی سوریه، خودمختاری آنها باید تضمین شود. اما موضع ترکیه و ارتباط نزدیک آنکارا با احمد شرع، رئیس‌جمهور موقت سوریه، چنین آینده‌ای را تهدید می‌کند.
به گفته حلیل کاراولی، پژوهشگر ارشد در مرکز مشترک «مؤسسه آسیای مرکزی–قفقاز» و «برنامه مطالعات جاده ابریشم»، انگیزه اصلی عقب‌نشینی احتمالی عبدالله اوجالان، در واقع تلاشی برای حفظ دستاوردهای کردهای سوریه است؛ دستاوردهایی که به نظر می‌رسد به دلیل خصومت ترکیه با روژآوا در آستانه نابودی قرار گرفته‌اند.
آقای کاراولی اخیرا در مقاله‌ای در نشریه «فارین افرز»، نوشت که سقوط اسد، پ‌ک‌ک را در آستانه نابودی کامل قرار داده است. او به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: «چشم‌انداز ژئوپولتیک منطقه کاملا به ضرر پ‌ک‌ک تغییر کرده است.» این کارشناس سیاست ترکیه می‌گوید که پ‌ک‌ک در این کشور از نظر نظامی شکست خورده و مراکز این گروه در کوهستان‌های اقلیم کردستان عراق نیز به شدت از حملات یک سال اخیر ترکیه آسیب دیده‌اند.
در یک سال گذشته، ارتش ترکیه علاوه بر حملات بی‌امان به کردهای سوریه در روژآوا، پایگاه‌های پ‌ک‌ک را در مناطقی مانند کوهستان قندیل در نزدیکی مرز عراق و ایران، یا کوهستان سنجار در نزدیکی مرز عراق و سوریه هدف قرار داده است.
آقای کاراولی می‌گوید: «رژیم جدید سوریه نیز به صراحت اعلام کرده است که خودمختاری کردها در این کشور باید پایان یابد. این دولت خواهان انحلال پ‌ک‌ک در سوریه است و می‌گوید اعضای آن باید به‌طور فردی در ارتش سوریه ادغام شوند.»
در چنین شرایطی است که اعلان انحلال پ‌ک‌ک یا پایان دادن به مبارزه مسلحانه کردها توسط عبدالله اوجالان، می‌تواند از میزان خصومت آنکارا با این گروه و سازمان‌های همسو با آن – مانند حزب «اتحاد دموکراتیک سوریه» - بکاهد. در حال حاضر ترکیه «یگان‌های مدافع خلق» را در روژآوا، شاخه‌ای از گروه پ‌ک‌ک می‌داند و به عنوان یک سازمان «تروریستی» با این گروه در حال نبرد است.
در واقع این احتمال وجود دارد که روند صلح میان پ‌ک‌ک و حکومت مرکزی ترکیه بر مشروعیت سیاسی تشکیلات خودگردان روژآوا بیافزاید و زمینه حفظ برخی از دستاوردهای کردها در سوریه، مانند خودمختاری را فراهم کند؛ وضعیتی که در حال حاضر هنوز چشم‌انداز روشنی برایش دیده نمی‌شود.
آیا کردها از خواسته‌هایشان عقب‌نشینی می‌کنند؟
پ‌ک‌ک فراتر از یک گروه سیاسی که برای دورانی طولانی به مبارزه مسلحانه روی آورد، در جنبش تاریخی کردهای منطقه ریشه دارد که علاوه بر ترکیه، در کشورهای سوریه، عراق و ایران نیز با تبعیض‌هایی روبه‌رو بوده‌اند. اگرچه سطح این تبعیض‌ها در هرکدام از این کشورها در مقاطع تاریخی مختلف، متفاوت بوده، اما اصولا نارضایتی از نقض حقوق ابتدایی مساله‌ای نیست که تنها با پیام یک رهبر محبوب فراموش شود.
حلیل کاراولی نیز معتقد است که دست‌کم در ترکیه، در صورت بی‌توجهی به خواسته‌های کردها و تن ندادن به اصلاحات سیاسی و اجتماعی، انحلال احتمالی پ‌ک‌ک به معنای پایان این جنبش اعتراضی نخواهد بود. نویسنده کتاب «چرا ترکیه اقتدارگرا است: از آتاتورک تا اردوغان» می‌گوید: «در حالی که پ‌ک‌ک به عنوان یک سازمان ممکن است در شکل فعلی خود دوام نیاورد، مبارزه گسترده‌تر کردها برای حقوق و خودمختاری ادامه خواهد داشت، مگر اینکه راه‌حل‌های سیاسی ارائه شوند.»
هنوز روشن نیست که در جریان مذاکرات با آقای اوجالان، دقیقا چه موضوعاتی مطرح شده‌اند. طرفداران و اعضای پ‌ک‌ک، علاوه بر آزادی عبدالله اوجالان خواسته‌های کلیدی دیگری نیز دارند؛ خواسته‌هایی که برخی‌شان مانند اصلاح قانون اساسی ترکیه و تضمین حقوق کردها، به تغییراتی بنیادین در حکومت این کشور نیاز دارد.
در ترکیه (همانند آمریکا و برخی کشورهای اروپایی) حزب کارگران کردستان به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود و هرگونه فعالیت مرتبط با این حزب می‌تواند به تعقیب قضایی منجر شود. حتی اعضای حزب دموکراسی و برابری خلق‌ها (معروف به دم پارتی) نیز بارها به اتهام حمایت از پ‌ک‌ک یا ارتباط با این گروه، دستگیر و محاکمه شده‌اند؛ محاکماتی که همین حالا در ارتباط با برخی از چهره‌های برجسته این حزب ادامه دارد.
در حال حاضر نشانه‌ای از تغییر سیاست حکومت ترکیه در قبال کردها دیده نمی‌شود. در هفته جاری در یکی از پرونده‌های جنجالی علیه سیاستمداران کرد، عبدالله زیدان شهردار وان و از اعضای حزب دموکراسی و برابری خلق‌ها به سه سال و ۹ ماه زندان محکوم شد. این حکم موجب شد تا تظاهرات و تحصنی دنباله‌دار در شهر وان برگزار شود.
حتی وقتی خانم حاتم‌اوغولاری از احتمال تاخیر در انتشار پیام اوجالان صحبت کرد، تاکید کرد که از نظر او «ظاهرا دولت برای صلح» آماده نیست. او گفت: «آنها (دولت ترکیه) باید نقشه راه خود را برای راه‌حل و گفتگو و روند صلح اعلام کنند. انزوای تحمیلی ادامه‌دار بر آقای اوجلان باید برداشته شود. حملاتی که امروز علیه شهرداری‌های استانبول انجام شد و مجازاتی که به شهردار مشترک کلان‌شهر وان داده شد، این روند گفتگو را نابود می‌کند.»
با این حال او افزود که مذاکرات با اوجالان ادامه دارد. خانم حاتم‌اوغولاری گفت که هیئتی از سوی این حزب به عراق می‌روند تا با سران تشکیلات خودگردان اقلیم کردستان دیدار کنند. به گفته او، نتایج این دیدارها که در روز یکشنبه انجام خواهند شد، به اطلاع آقای اوجالان خواهد رسید و احتمالا بعد از آن، پیام رهبر پ‌ک‌ک منتشر خواهد شد.
عبدالله اوجالان که در میان هوادارانش به نام «آپو» (نام کوتاه شده عبدالله در کردی که به معنای «عمو» نیز هست) معروف است، از نفوذ و موقعیتی استثنایی در میان هوادارانش برخوردار است. او در طول ۲۶ سال زندان و انزوای کم‌سابقه‌ای که تحمل کرده، کماکان نظریه‌های سیاسی جدیدی را طرح کرده که اثراتش حتی در شعارهای جنبش اعتراضی مردم ایران در سال ۱۴۰۱ نیز دیده شد.
دولت ترکیه آقای اوجالان را به سازماندهی «هزاران عملیات تروریستی» متهم کرده بود.
با این حال آیا ممکن است که در صورت درخواست اوجالان برای پایان دادن به مبارزه مسلحانه یا انحلال پ‌ک‌ک، رهبران این گروه در ترکیه و احزاب همسویشان در سوریه، عراق و ایران، این درخواست او را نادیده بگیرند؟
حلیل کاراولی می‌گوید: «ممکن است رهبران پ‌ک‌ک در عراق مقاومت کنند و استدلال کنند که اوجالان، به عنوان یک زندانی، بدون درک کامل از شرایط تصمیم‌گیری می‌کند. در حالی که اوجالان نفوذ قابل‌توجهی در میان کردهای ترکیه و سوریه دارد، واکنش رهبری پ‌ک‌ک در کوه‌های قندیل همچنان نامشخص است.»
بر اساس گفته‌های خانم حاتم‌اوغولاری، آقای اوجالان در زمانی «پیام تاریخی» خود را منتشر خواهد کرد که از مواضع رهبران حزبش در کوهستان‌های عراق نیز مطلع شده باشد. اما در ارتباط با مواضع «حزب حیات آزاد کردستان» یا پژاک که به عنوان نسخه ایرانی همسو با ایدئولوژی اوجالان فعالیت می‌کند، اظهارنظری منتشر نشده است.
علاوه بر این پیام، بسیاری از ناظران منتظرند تا ببینند که کشور ترکیه که ادعا می‌کند «با همه به‌طور برابر رفتار می‌کند» در قبال عقب‌نشینی احتمالی پ‌ک‌ک، چه امتیازهایی به کردهای این کشور خواهد داد؛ کردهایی که می‌گویند برای دورانی طولانی از بسیاری حقوق ابتدایی در کشورشان محروم بودند و حتی موجودیت قومی و فرهنگی‌شان زیر سوال رفته بود.
