“برادران لیلا” و داستان توسعه نیافتگی ما

فیلم برادران لیلا ساخته سعید روستایی روایتی مجمل از فراز و فرود داستان توسعه در ایران محسوب می شود. فیلم قصه‌ی پر غصه‌ی خانواده اسماعیل جورابلو را به تصویر می کشد که تناقضات و مجادلات آن ها به اندازه داستان توسعه در ایران چشمگیر و پرتعداد است. برادران لیلا هر کدام؛ “به کاری مشغول‌اند که از بیکاری بدتر است”. کنایه‌ای تلخ به سال‌ها تلاش برای توسعه‌یافتگی با احساس عمیق درجا زدن، قرار گرفتن روی تردمیلی که ما را به جلو نبرده است.

فیلم مذکور روایت زوال پدرسالاری هم هست. اسماعیل جورابلو در عین درماندگی می کوشد تا با اهمیت دادن به پسرزایی و انتخاب نام غلام برای نوه‌اش اقتدار خود را بر فرزندان حفظ کند ولی لیلا و برادران مدت هاست که بر او شوریده‌اند. همان پدر خودکامه‌ای که در جوانی از خواست فرزندان‌اش غافل مانده و اکنون در مواد مخدر غرقه است. نماد حکومت‌هایی که از لحظه توسعه غفلت کرده و اینک دچار استیصال در اداره عائله خود شده‌اند. وجه تراژیک داستان اما آن سیلی لیلا به سیمای پدری است که نه تنها با پیشرفت فرزندان همراه نشده بلکه تنها فرصت‌های تغییر را با خودسری از آن‌ها دریغ کرده است.

داستان توسعه در ایران از همان آغاز با تخیلات و توهمات نسبتی وثیق داشته است. از سودای واردات بوروکراسی غربی در دوره مشروطه تا ایستادن در آستانه دروازه تمدن بزرگ در عصر پهلوی، و شعار مدیریت جهان در دوران جمهوری اسلامی، همه و همه مصادیقی از شعارهای بی‌بنیاد و بی‌اعتنا به واقعیت‌ها بوده‌اند؛ مهم این بوده که در میان کشورهای جهان آبروداری کنیم! اسماعیل جورابلو هم با این که هرگز شمال نرفته بود همواره ادعا می کرد که همسفر بزرگ خاندان در سفرهای شمال بوده است؛ به قول لیلا؛ “یک عمر سعی کردیم که توجه‌شان را بخریم ولی در نهایت ترحم‌شان را خریدیم”.

اسماعیل جورابلو به شدت درگیر مناسبات قبیله‌ای و ارزش‌های نمادین آن است. گره خوردن مراسم ازدواج جوانان با درگذشت بزرگ فامیل، فرآیند گزینش بزرگ خاندان، بزرگی هدیه به مثابه معیار تشخص و پرهزینه بودن تخطی از معیارهای قبیله یا همان خاندان در زمره مهمترین ویژگی‌های این نظام روابط محسوب می‌شود. اگر چه ماهیت نظام قبیلگی به عنوان مانع توسعه‌یافتگی ایران هرگز از نگاه اندیشمندان دور نمانده است ولی توجه ویژه علی‌رضا قلی به فرهنگ غارتی- غنیمتی برخاسته از روابط قبیله‌ای از اهمیت زیادی برخوردار است.

توسعه نه یک فرآیند خطی، مستمر و بی عارضه بلکه مسیری پر پیچ و خم، همراه با فراز و فرود و توام با عوامل تعیین کننده و عوامل بازدارنده است. برخی از تناقضات و تعلقات و تعصبات می توانند جزء بازدارنده ها باشند و کلیت فرآیند را دچار کندی و مخاطره سازند. همان مولفه های فرهنگی که برای توسعه ترمز محسوب می شوند نه چراغ! در فیلم هم تصمیمات عقلانی لیلا جهت خروج خانواده از چرخه فقر و فلاکت، گهگاه به وسیله دسیسه پدر در مخفی کردن سند خانه، رفتار پیش بینی ناپذیر برادران در فروش مغازه، و توهم و تعلل آن ها در خرید سکه ها و مهاجرت ناگزیر منوچهر دچار چالش و ناکامی می شود.

نکته پایانی: فیلم برادران لیلا مشحون از مضامین سیاسی- اجتماعی است. روایتی از سرگذشت و سرنوشت لیلا به مثابه نمادی از یک کنش گر مرزی که به تغییر و پیشرفت می اندیشد ولی در میانه تعلقات قبیله ای پدر و توهمات برادران گرفتار آمده است. همان کنش گرانی که از زندگی و راحت خود گذشتند تا ثابت کنند که به روایت لیلا؛ ” به جای کار باید کاری کرد”. تا جمعی را از پراکندگی خارج ساخته و کنار هم گرد آورند. اینان با آموزه های روشنگرانه خود به سیمای خودکامگی سیلی نواختند ولی در نهایت نتوانستند ایران را به سوی توسعه یافتگی رهنمون شوند... لیلا هم نتوانست.

تلگرام نویسنده