نهاد دین در سراشیبی سقوط
جعفر نکونام
۹ دی ۱۴۰۱
یادداشت ذیل به بهانۀ سخنان جامعه‌شناس ارجمند جناب آقای دکتر حسن محدثی دربارۀ آیندۀ ایران نوشته شده است:
۱. داستان سقوط نهاد دین
آقای دکتر حسن محدثی به عنوان یک جامعه‌شناس که اطلاعات خود را از تحقیقات علمی حاصل می‌کند، از سقوط اعتبار اجتماعی دین از یکسو و افزایش اعتبار اجتماعی نهادهای سکولار مثل نهاد هنر و تجارت و خانواده و جز آنها از سوی دیگر خبر می‌دهد؛ یعنی این نهادها دیگر به نهاد دین و روحانیت مراجعه نمی‌کنند و از ایشان کسب تکلیف نمی‌نمایند؛ بلکه از آخرین دانش‌ها و تجربیات بشری بهره‌برداری می‌نمایند.
۲. علل سقوط نهاد دین
وی علل سقوط نهاد دین را از یکسو، تعارض میان بعد تئوری حکومت دینی با بعد عملی حکومت دینی می‌داند؛ یعنی حکومت دینی وعده‌هایی را به مردم داد، مبنی بر این که هم دنیای شما را آباد می‌کنیم و هم آخرت شما را؛ اما در عمل، مردم شاهد ویرانی دنیایشان از رهگذر تورم و تحریم و فقر و دیگر مشکلات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی هستند.
از سوی دیگر، رشد آگاهی‌های علمی و تجربی مردم به برکت گسترش مجامع علمی و رسانه‌ای مثل دانشگاه‌ها و ماهواره‌ها و شبکه‌های اینترنتی، آنان را از حصار آگاهی‌های دینی خارج ساخت.
این دو عامل باعث شد که مردم به این نتیجه برسند که دین و حکومت دینی نه تنها توانایی آبادی دنیای انسان‌ها را ندارد؛ بلکه دنیای انسان‌ها را نابود می‌سازد.
۳. موضع حاکمیت نسبت به سقوط نهاد دین
در نظر منتقدان حاکمیت، برخی از مهم‌ترین موضع‌گیری‌هایی که حاکمیت در قبال سقوط نهاد دین اتخاذ می‌کند، به قراری است که در پی می‌آید:
الف. برگزاری تجمع‌های حکومتی: منتقدان میگویند، حاکمیت انکار می‌کند که نهاد دین در سراشیبی سقوط است. او به تجمع‌هایی استناد می‌کند که با تبلیغات و تسهیلات خود حاکمیت در مناسبت‌هایی مثل سالگرد نه دی و اربعین و تشیع جنازۀ شهدا انجام می‌شود و اظهار می‌دارد که تمام مردم ایران از این قبیل‌اند و همگی حامی دین و حکومت دینی‌اند؛ اما بدیهی است که چنین تجمع‌هایی نمی تواند از تمام مردم ایران نمایندگی کنند. شاید خود حاکمیت نیز بدان واقف است که هرگز به مخالفان حاکمیت مجوز برپایی تجمع نمی‌دهد و حتی با تجمع‌های آنان به شدت مقابله می‌کند؛ اما این مقابله‌ها هم نه قابل پنهان‌کاری و نه موفقیت‌آمیز و نه قابل تداوم است. بالاخره در زمان انتخابات، خود واقعی مردم بر ملا خواهد شد و عدم مشارکت فعال اکثریت مردم بر سر صندوق‌ها و یا رأی اکثریت مردم به نامزدهایی که با حکومت دینی زاویه دارند، نشان خواهد داد که هرگز تمام مردم عبارت از همان کسانی نیستند که در تجمع‌های حکومتی حضور دارند.
ب. خاموش کردن منتقدان: منتقدان میگویند، حاکمیت کسانی مثل آقای مصطفی تاجزاده و دکتر سعید مدنی یا خبرنگاران و دیگر کسانی که نابسامانی‌های حکومت دینی را اطلاع رسانی می‌کنند، به زندان می‌افکند یا کسانی مثل دکتر محمد فاضلی را از دانشگاه اخراج می‌کند و یا کسانی مثل علی دایی را ممنوع الخروج می‌کند تا صداهای منتقدان حکومت دینی را خاموش سازد؛ اما آشکار است که با این کارها نه می‌توان پرده بر نابسامانی‌ها کشید و نه حاکمیت به جهت گستردگی رسانه‌های مجازی و ماهواره‌ای موفق خواهد شد، همۀ منتقدان را محبوس و ممنوع و خاموش سازد.
۴. اصلاح ساختاری تنها راه جلوگیری از سقوط دین
منتقدان اظهار می‌دارند که حاکمیت برای برون‌رفت از نابسامانی‌ها و جلوگیری از سقوط دین و حکومت دینی بیش از دو راه در پیش ندارد:
الف. یا بر مواضع فعلی خود جمود بورزد و هرگز از شعارهای خود کوتاه نیاید که به فروپاشی حکومت دینی و حتی نابودی سرمایه‌های مادی و انسانی ایران و یا تجزیه ایران منجر خواهد شد.
ب. یا به اصلاحات ساختاری تن دهد و با تشکیل مجلس مؤسسانی متشکل از نمایندگان واقعی مردم برای تجدید نظر در نوع حکومت و قانون اساسی موافقت کند؛ طوری که متضمنِ پاسداشت حقوق همۀ شهروندان، فارغ از جنسیت، مذهب، نژاد… باشد (نک: «گذارطلبی»: برون رفتِ از انسداد سیاسی، دکتر سروش دباغ).
۵. اجتناب ناپذیری سقوط دین و حکومت دینی
به گفتۀ آقای مهدی نصیری، «شنیده‌ها حکایت از گسترش دامنه مطالبه اصلاحات به فرماندهان ارشد سپاه دارد که از جمله آنها اظهارات اخیر سردار محسن رشید است: “تن‌ندادن به اصلاح، خطر فرو ریزی و تجزیه را درپی دارد. با ادامۀ وضعیت فعلی، نهاد کنترل‌کنندۀ اوضاع، غیر از نهادهای نظامی و امنیتی نخواهد بود”»(گفتگو با جماران)
همچنین اخیرا شنیده‌ها حکایت از آن داشت که دبیرخانۀ مجمع تشخیص مصلحت با تشکیل کمیته‌هایی به بررسی اوضاع کشور پرداخته و در مورد ضرورت اصلاحات به جمع بندی می‌رسد. در مقابل، شنیده‌ها حکایت از تأکید رهبری بر خطوط قرمزی دارد که عملاً به معنای مخالفت با اصلاحات پیشنهادی و ادامۀ روند کنونی حکمرانی دارد».
