ایران در آستانه یک تحول پارادایمی

ایران فردا

یک ماه از شروع اعتراضات شهریور ۱۴۰۱ در واکنش به مرگ جانکاه مهسا امینی در بعد از بازداشت توسط گشت ارشاد می گذرد و ما وارد دومین ماه اعتراض شده ایم . در این یک ماه نزدیک به ۲۰۰ تن از هم وطنان ما در اقصاء نقاط ایران در جریان این رشته اعتراضات جان خود را از دست داده اند و حکومت نیز با سرکوب و دستگیری های وسیع نشان داده که هسته سخت قدرت از هرگونه سیاست ورزی عاری است و دارندگان زور که با بحران فقدان مشروعیت بیش از پیش مواجه شده اند ، تنها راهکارشان در مواجهه با بحرانهای فزاینده و اعتراضات مردم، اعمال خشونت سیاسی است .

هر روز دهها یادداشت در داخل و خارج در باره این رشته اعتراضات ایران به نگارش در می اید و نویسندگان و تحلیل گران هر کدام وجوهی از این پدیده در حال رخداد را از زاویه دید خود به بحث و گفتگو می گذارند. هنوز این موج جریان دارد و مفاهیم و اشکال جدیدی را خلق می کند. اینکه آینده این تحولات چه خواهد شد بر هیچ تحلیل گری روشن نیست اما در رابطه با اکنون آن، بحث بسیار است.

به راستی بر این رشته از اعتراضات مردمی چه نامی می توان گذاشت شورش، خیزش، جنبش یا انقلاب ؟ هر چند که برای هریک از این وضعیت‌ها نیز دیدگاه‌ها و نظریه های مختلفی وجود دارد .

انقلاب، جنبش‌های اجتماعی، وضعیت انقلابی

اگر انقلاب را جنبش اجتماعی توده‌ای که به فرایندهای عمده‌ی اصلاح یا دگرگونی اجتماعی می انجامد، بدانیم که  با تغییرات اساسی در حکومت و ساختار اجتماعی یک کشور یا جامعه همراه است و جنبش‌های اجتماعی را نیز کنش‌های جمعی فراگیری که یا مطالبه محور یا به دنبال تسخیر قدرت سیاسی اند و معمولا از سه ویژگی مشترک هویت داشتن؛ جنبه اعتراضی  و فراگیر بودن برخوردارند، می توانیم این نتیجه را بگیریم که برخی جنبشهای اجتماعی انقلابی اند، اما همه جنبش‌‌های اجتماعی الزاما با انقلاب‌‌ها همراه  نیستند . ضمن آن که جنبش های اجتماعی و ایضا انقلاب از خیزش و شورش‌‌های ناگهانی، کور و خودانگیخته که معمولاً از اصلاح یا جبران ناخشنودیی خاص، یا تغییر فرد یا افرادی در دولت، یا خط‌مشی دولت فراتر نمی‌رود، نیز متمایزند و از درجه‌ای از هدفمندی، تداوم و سازماندهی به رغم سیالیت برخوردارند. 

در رابطه با وضعیت انقلابی ما با دو نظریه عمده مواجهیم ۱- دیدگاه‌هایی که معتقدند شرایط انقلابی در ایران فراهم شده و ایران وارد یک فاز انقلابی شده و در حال حاضر با یک وضعیت انقلابی مواجه است تا جایی که برخی تحلیل گران حتی از رویدادن و درحال وقوع بودن انقلاب نام می برند. ۲- دیدگاههایی که اساسا به امتناع انقلاب در ایران اعتقاد دارند.

واقعیت ان است که هر دوی این نظریات از توضیح دقیق و کامل آنچه که در ایران امروز می گذرد ناتوان هستند .هر یک از آنها دلایلی برای نقطه نظرات خود مطرح می نمایند که در نقطه مقابل دیگری است. به نظر می اید شکل رویداد اعتراضات در ایران در بعد از سالهای ۱۳۸۸ در بستر واقعیت نیازمند نظریه سومی است که بتواند آن را به درستی تبیین نماید و طیف های بیشتری را متقاعد سازد .

می دانیم: هیچ قاعده مسلمی وجود ندارد تا بگوید مشخصا تحولات اجتماعی / انقلابی چگونه خلق می شود. زیرا بر مجموعه ‌ی عام و گسترده ای دلالت دارد. هم چنین هیچ الگوی واحدی نیز وجود ندارد که بتواند سرمشق همه تحولات قرار گیرد.

در سوی دیگر انقلابها پدیده ای غیر قابل محاسبه و غیر قابل پیش بینی اند  و به نظر هم نمی رسد هیچ نوع رژیمی کاملا از انقلاب مصون باشد، اما اینکه در قرن ۲۱ هنوز امکان انقلاب با استفاده از دستاوردهای قرن بیستمی وجود دارد یا خیر نامشخص است و نیازمند بازشناسی جامعه جوان ایران بوده که پتانسیل اعتراض و بسیج در آن بسیار زیاد است .

جنبش اعتراضی کنونی تاکنون از وجه ممیزه های خاصی برخوردار است:

شجاعت و نترسیدن و دریدن دیوار ترس ، حضور بی باکانه‌ی جوانان و نوجوانان در صحنه تظاهرات ، حضور زنان در مرکز هویتی و معنایی جنبش و پذیرفته شدن آن توسط سایر اقشار، تغییر شیفت مطالبات از مطالبات صرف سیاسی و مطالبات اقتصادی به ایجاد پارادایمی برای طراحی الگوی جدید زیست انسانی ، فقدان سازماندهی و رهبری های سنتی وکلاسیک ، فقدان نسبت میان مبانی شکل گیری این جنبش اعتراضی با مبانی هویتی انقلاب ۵۷ و مبانی ارزشی و ایدئولوژیک ج.ا.ا ، طرح صریح مطالبه‌ی تغییر ساختار سیاسی بعد ازچهار دهه ، گستردگی جغرافیایی دامنه‌ی اعتراضات ، پیوند خوردن به دانشجویان و بهره گرفتن از توان آن در پیشبرد اهداف ، و .. و ... از مهم ترین وجوهی هستند که این حرکت اعتراضی تاکنون از خود به نمایش گذاشته است.

این حرکت تا به همین جا نیز شهامت و شجاعت حود را نشان داده و هزینه های بسیاری را نیز پرداخت کرده است. اما  این به معنای ندیدن موانع و کاستی‌ها نیست. نمی توان و نباید از ان چیزی را انتظار داشت که قادر به برآورده شدن ان در این مرحله از حیات نیست. مهم آن است که ما بتوانیم در هر مرحله تشخیص دهیم که در کجا ایستاده ایم!

فرایند انقلاب، انقلاب فرهنگی، اصلاح و تغییر ساختارها

اگر تغییر انقلابی به معنای تحول و انقلاب فرهنگی باشد درست است . جمهوری اسلامی در طی چهار دهه تلاش کرد تا با ارائه یک تک الگوی فضیلت ساز اسلامی و نظام ارزشی و هویت دینی یک سونگرایانه وقرائت تک واحدی به تحمیل هویت ، سبک زندگانی مطلوبهای ایدئولوژیک ، نظام ارزشی قدسی و ... و اجبار آن تا جایی که فراتر از یک امر اجتماعی و قانونی صرف بوده و نمایانگر رکنی از ارکان حکومتداری و نمادی از حاکمیت الهی محسوب شده و می شود، بپردازد . این اجبار تا جایی رفته که مخالفت با حجاب محاربه قلمداد می شود و نشان از آمادگی حکومت برای حفظ بهرشکل و خونین یکی از اساسی تریم پایه های حکومت استبداد دینی. اما این جنبش اعتراضی و اصرار ان برای ایجاد عناصر مفهومی کاملا متفاوت با ان نظام ارزشی و فضیلت های تبعیض آمیز ، و ارائه خواستی جمعی برای تغییرات بنیادین برای بازپس گیری زندگی ،  نشان از یک تغییر پارادایم و تغییر شیفت در بن مایه های فرهنگی جامعه ایران است که خود یک تحول و انقلاب فرهنگی بشمار می اید .

اگر به معنای فرایندی دیدن ان باشد که  جامعه‌ی ایران با انقلابی روبروست که از حدود پانزده سال قبل آغاز شده و در مقاطع مختلفی از تاریخِ خود آن را نمایش داده است. جنبش سبز، جنبش خستگان (دی‌ماه۰۶ و آبان ۰۹) و جنبش مهسا بیان‌های گوناگون یک انقلاب‌اند که هر بار بخشی از انقلابیون و شرایط‌شان را نمایش داده است و هیچ‌گاه این انقلاب متوقف نشده و کار به پایان نرسیده است” باشد ، درست است . /۱ امین بزرگیان

اگر تغییر انقلابی به معنای خارج شدن ان از خواسته های مطالباتی و ورود به مفهوم اصلاح عمیق ساختاری باشد نیز درست است . نهاد اجتماعی این جنبش که مبتنی بر یک عنصر مفهومی است در حال شکل گیری و استحکام بندی است.

اما اگر منظور ورود به مرحله تغییر ساختار سیاسی موجود-  چیزی که به ان regime change گفته می شود –است ، با واقعیت اکنون جامعه و جنبش همخوانی ندارد . ممکن است فردا با ورود پارامترهای جدید شرایطی به لحاظ داخلی و یا بین المللی بوجود اید که این معادلات را برهم زند ولی در شرایط امروز و اکنون دلایل متعددی که نقطه مقابل دلایلی است که برای رویداد انقلاب برشمرده می شود، می توان برای عدم رویداد آن برشمرد . دلایلی که بخش مهمی از ان از درون همین جنبش اعتراضی در می آید. جنبش اعتراضی ایی که برغم گستردگی و پراکندگی آن در کشور و به رغم طولانی تر شدن آن به نسبت جنبش‌های ماقبل خود ، فاقد مهمترین مولفه های رویداد انقلاب سیاسی در شرایط امروز است .

مهم ترین مولفه های رویداد انقلاب

- برنامه‌ی عمل و اقدام

جنبش اجتماعی باید برنامه عمل برای نیل به اهداف داشته باشد حاملان آن باید هم برای تداوم و هم برای بعد از سرکوب دارای برنامه عمل باشند که در هر مرحله و در برابر هر سناریو چه کارهایی را باید انجام داده و چه کارهایی را نباید انجام دهند.

- بدیل گفتمانی

جنبش اعتراضی نیازمند یک بدیل گفتمانی اثباتی  است . آنهایی که به آینده فکر می‌کنند باید درگیر فکر کردن به بدیل نیز باشند درست است ایده زن، زندگی و ازادی به یک ایده مهم هژمونیک تبدیل شده است اما کافی نیست . این تنها می‌تواند به‌اصطلاح در مرحله نفی ایی مؤثر واقع شود اما گذر از نفی به اثبات و جایگزین کردن یک نظم نوین به‌جای نظم قدیم با این حد از عناصر مفهومی ناممکن است. جنبش اجتماعی نیازمند تولید و ایجاد یک گفتمان است که باید متناسب با ماهیت جنبش ساخته شود و بتواند جامعه و خواست هایش را نمایندگی کند.

برداشتن گام های اساسی بعدی  الزاماً باید با  ارایه بدیل همراه می شود . خلاء ، خلاء باقی نمی ماند. جامعه باید برای به حرکت درآمدن  و برپایی نظام مطلوب  انگیزه  یا محرک داشته باشد . دقیقاً همینجا است  که بحث  بحران بدیل موضوعیت پیدا می کند.

نخستین قدم براى یک تحول اساسی سیاسى، ایجاد تصور یک بدیل در ذهن انسان است، اما ساختار استبدادی، جلوى ایجاد هر گونه تصور جایگزین وضع موجود را در ذهن انسان ها گرفته و مى گیرد. این را در جایی خواندم :  «وقتى که نمى دانى به کجا مى خواهى بروى، در این صورت، هر جاده اى تو را به آنجا مى برد». یا اگر نمى دانى به کجا مى خواهى بروى، در این صورت، هیچ جاده اى شما را بدانجا هدایت نمى کند.

خود را قانع کردن به این که به هر حال وضعیت درست می‌شود و یا در حین جنبش بدیل ساخت شده و فراهم می شود به نوعی ساده سازی است باید به این سوال پاسخ داد چگونه درست می‌شود؟ این است که مهم است. و البته فکر کردن به این بدیل و امکانات موجود و همچنین تلاش کردن در جهت تحققش، خود سیاست امید است

- دیسکورز انقلابی

اگر جنبش، جنبش انقلابی باشد باید بتوان تاثیر و جاپای  آن را در تولید این گفتمان و دیسکورز دریافت . یعنی در عرصه تولید ادبیات انقلابی ما باید شاهد آن باشیم که در زمینه‌ها‌ی علمی و نظری کتاب ، مقالات و نوشتارهای بسیاری در این زمینه تولید شده و یا شاهد جلوه های آن در عرصه های مختلف هنری ... باشیم  یعنی به نوعی انقلاب گفتاری که اهداف و گفتار جدیدی را پیش روی افراد ناراضی از وضع موجود قرار می‌دهد تا از آن برای رساندن اندیشه‌ها، تبلیغ ایده‌ها، و اثر گذاشتن بر رفتار و ذهنیت دیگران استفاده نموده تا در حول آن‌ها به ارائهٔ نظریات و ایده‌های جدید اقدام شود. که در حال حاضر چنین چیزی مشاهده نمی شود  .

- رهبری و ساماندهی

جنبش اجتماعی باید دارای یک رهبری حداقلی و نیز حداقلی از سامان دهی باشد. درست است دوران رهبری سنتی به سر آمده اما باید میان رهبر و رهبری تمایز قائل شد . در جنبشهای اجتماعی جدید دیگر از رهبر فرهمند دینی و یا پادشاهی و ... خبری نیست اما این نافی نقش مجموعه رهبری به عنوان یک رکن از ارکان مهم در به ثمر رسیدن جنبش‌های اجتماعی نیست.

امروزه باید نقش رهبری(leadership) را به مثابه تسهیل‌گری در جنبشهای اجتماعی جدید تعریف کنیم  . جنبش اعتراضی کنونی بدون ساماندهی مشخص وبدون ارتباط با سازمانهای سیاسی صرفا بر مبنای فضاهای مجازی و بر پایه ابتکارات نسل جوان جریان دارد و این آینده ان را با خطر مواجه می سازد . دقیقا به همین دلیل است که شبکه های ماهواره ای بیرون از مرزها تلاش دارند در نقش ستاد فرماندهی به سامان دهی آن بپردازند و یا چهره هایی درخارج از کشور برآنند تا سکه ان را به نام خود ضرب کنند .

“واقعیت این است جامعه امروز در یک خلأ فقدان نمایندگی به سر می‌برد؛ و هیچ نماینده، سخنگو و کانون معین و منسجمی برای نمایندگی ندارد. این‌یکی از کمبودهای جنبش اجتماعی در ایران است و درعین‌حال یکی از مخاطرات آن نیز هست. قطعاً جنبش‌های اجتماعی خودانگیخته و بدون سازمان‌یابی در بزنگاه‌های نامنتظره جامعه را متلاطم می‌کنند اما از این تلاطم و غلیان و فوران خیلی چیزهای غافلگیرکننده هم می‌تواند بیرون آید؛ یعنی از خطاهای بزرگ غیر دموکراتیک و استبدادی همین است به‌طوری‌که رژیم‌های استبدادی و غیر دموکراتیک سعی می‌کنند نمایندگی‌های اجتماعی را از بین ببرند، فرصت و مجال تشکل یابی و سازمان‌دهی به بخش‌های مختلف جامعه را ندهند، جامعه را متفرق و فاقد پیکر واره های سازمان‌یافته می‌خواهند تا بتوانند بهتر کنترل و سرکوب کنند؛ اما اتفاقاً اشتباه آنان همین است. ظاهراً کنترل می‌کنند اما واقعاً جامعه را از دسترس خود خارج می‌کنند و قدرت پیش‌بینی و امکان‌سنجی را از خود می‌گیرند. بعد این جامعه در بزنگاه‌ها آن‌ها را غافلگیر می‌کند”.

- کسب حمایت بخش وسیع جامعه و مشارکت آنها در فرایند جنبش

اعتراضات به رغم گستردگی از حمایت گسترده مردمی که ما باید انها را در صحنه تظاهرات و اعتراضات ، اعتصابات و خروج از سیستم مشاهده نمائیم، برخوردار نیست. مردم از عمکرد حکومت به شدت عصبانی و خشمگین و دررنج هستند و با جنبشهای اعتراضی علی الخصوص این جنبش به دلیل ماهیت آن که مطالبه سپهرکنونی و آتی زندگانی فرزندانشان رادر کف خیابانها فریاد می کند ، همدلند ، اما شاهد حضور گسترده مردم در صحنه تظاهرات و اعتراضات نیستیم.

در حالی که «تعداد مردم واقعاً در ایجاد قدرت نقش دارد و حقیقتاً می‌تواند مسئولان و مقام‌های قدرتمند را به چالش بکشد و آنها را تهدید کند» وقتی حدود ۳.۵ درصد از کل جمعیت در چنین جنبشی به طور فعال مشارکت کنند، آنگاه موفقیت حتمی به نظر می‌رسد. این پدیده را «قاعده‌ی ۳.۵ درصد» خوانده اند. مجموعه‌داده‌های ارائه شده از سوی اریکا چنووت نشان می‌دهد که موفقیت تنها وقتی حتمی به نظر می‌رسد که دست‌کم ۳.۵ درصد از جمعیت به طور فعال در جنبش‌های خشونت‌پرهیز مشارکت کنند و دستیابی به این میزان از حمایت آسان نیست. . او می‌گوید، هر چند ۳.۵ درصد اقلیت کوچکی است اما این میزان از مشارکت فعال به احتمال زیاد حاکی از موافقت ضمنیِ تعداد بسیار بیشتری از مردم با این جنبش است.

فقدان چشم انداز و فقدان ارائه مدل و بدیل ایجابی قاعدتا در مرحله سلبی می تواند تا حدودی پیش برنده جنبش باشد. اما عدم موفقیت در مرحله ایجابی و ناموفق بودن در ترسیم آینده و اهدافی که بتواند منافع مردمی را که به ان می پیوندد ترسیم نماید،  مانع از پیوستن اقشار بیشتر و نیز استمرار و پایداری ان در آینده می شود . سکوت و عدم همراهی گروه‌های مرجع نیز برغم برخی حمایت‌های نهادها و صنوف و سلبریتی ها و چهره های ورزشکار و هنرمندان و ....در همین راستا قابل توجه است .

- اراده و توان سرکوب حکومت

مولفه مهم دیگری که باید بدان توجه شود ان که حکومت هنوز از اراده سرکوب و توان و سازمان سرکوب برخوردار است .درست است با هر جنبش بخشی از نیروهای حکومت از ان جدا شده و فاصله می گیرند ، درست است شکاف و آشفتگی و سردرگمی از گستردگی و ابعاد این جنبش و ماهیت آن که از اساس با بنیان‌های هویتی و ایدئولوژیکی حکومت متفاوت است ، در این مرحله از جنبش اعتراضی دیده می شود اما توان ماشین سرکوب  در حال حاضر همچنان به جای خود برقرار است.

ممکن است ورود پارامترهای جدید این وضعیت را به هم زده و یا تحت تاثیر قرار دهد ولی در حال حاضر در اراده مواجهه خونین و سرکوب خللی وارد نشده و ساختارهای آن در بخش های مختلف همچنان به جای خود برقرار است . البته باید توجه داشت تا به اینجا هوشمندانه از آن به میزان سرکوب‌های سال ۹۶ و ۹۸ استفاده نکرده است . در حالی که در وضعیت انقلابی ما باید شاهد جدا شدن بخشهایی از حاکمیت و خروج افراد و طیف‌های مختلف از آن به بیرون باشیم که تا به امروز روی نداده است . قاعدتا خروج قابل تامل انها را می توان یک نشانه جدی به حساب آورد .

***

اعتراضات کنونی در ایران تلاش برای «بازپس‌گیری زندگی» است «مردم خواهان بازپس‌گیری جوانی‌های برباد رفته، زندگی‌های ناکرده، شادی‌های سرکوب‌شده و آرزومندی یک زندگی عادی و آبرومندانه هستند. معترضین زندگی را طلب می‌کند. آنها احساس می‌کنند که تحقق یک زندگی عادی و انسانی به‌وسیله حاکمیت نقض شده حاکمیتی که هیچ درکی از آمال و آرزو‌ها و درد‌های مردمش ندارد».

هنوز نمی‌دانیم که آینده این جنبش چگونه است»، ما اکنون در حال مشاهده یک تحول پارادایمی عظیم در ذهنیت ایرانی هستیم». اما باید مرحله اکنون آن را به درستی تشخیص داده شده و متناسب با توانش از آن انتظار داشته باشیم . هم چنین نقاط کاستی ان را به طور جدی مورد توجه قرار داده و از تجربیات تاریخی معاصر برای رفع آن بهره بگیریم . باید این جنبش اعتراضی را گامی بلند در روند دمکراتیزاسیون ایران و دستیابی به تغییرات عمیق همه جانبه دانست  و به احترام آن کلاه از سر برداشت.

——————————————— 
در این نوشتار از نقطه‌نظرات و دیدگاه‌های امین بزرگیان، حاتم قادری، هاشم آقاجری، مهرداد درویش پور و اریکا چنووت استفاده شده است.