آیا “نگاه به شرق” خامنه‌ای را نجات خواهد داد؟

پس از امضای قرارداد برجام در سال ۱۳۹۴، خامنه‌ای در دیدار با شی جی پینگ رئیس جمهور چین، با تکرار گفتمان آمریکا و غرب ستیزانه‌اش روابط استراتژیک ۲۵ ساله با چین را ” کاملا درست و حکمت آمیز “[۱] خواند.

در سال ۱۳۹۶ نیز در دیدار با شماری از مردم آذربایجان شرقی از “ترجیح شرق بر غرب”[۲] سخن بمیان آورد و آنرا “یکی از الویت‌های” سیاست خارجی‌اش نامید.

با روی کار آمدن دولت منتصب عضو هیات مرگ, تلاش‌ها برای اجرایی شدن “نگاه به شرق” شتاب گرفت. امیر عبداللهیان به چین رفت تا آغاز اجرایی شدن “سند همکاری ۲۵ ساله با چین” را اعلان کند و رییسی با سفر به مسکو قصد داشت سند همکاری‌های ۲۰ ساله با مسکو را به امضاء رساند.

۱- رابطه با چین

جزئیات سند همکاری‌های ۲۵ ساله با چین تاکنون به بهانه‌های گوناگون از افکاری عمومی ایرانیان پنهان نگه داشته شده است که به تعبیری نشانه باج‌دهی خامنه‌ای به چین با این توهم است که در دوران تحریم‌های اقتصادی، از جمله از حمایت‌های اقتصادی چین برخوردار شود. جزئیات این سند ضد منافع ملی در مقاله “توافق راهبردی نو استعماری چین و ایران” بررسی شده است.

در سال ۲۰۱۷ شی جی پینگ رئیس جمهور مادام‌العمر و “ولی مطلقه” پولیت بوروی حزب کمونیست چین با حضور رهبران ۳۰ کشور جهان “جاده ابریشم نو” را افتتاح کرد. شبکه گسترده ارتباطی این طرح بزرگ، در خشکی و دریا، بخش مهمی از کشورهای آسیایی، آفریقایی و اروپایی را در بر می‌گیرد که با هدف گسترش نفوذ اقتصادی این ابر قدرت نو ظهور طراحی شده است.

جاده ابریشم چینی

چین به کشورهای در مسیر این کریدور تجاری برای ساخت جاده، راه آهن، بندر، پل و دیگر زیرساخت‌ها در ازاء “وثیقه حق استخراج معادن و استفاده از بنادر”[۳] وام پرداخت می‌کند که به آن “دیپلماسی تله اعتباری “[۴] نیز گفته شده است.

تلاش‌های چین برای گسترش نفوذ اقتصادی در کشورهای خلیج فارس، با کاهش نفوذ آمریکا در این منطقه اهمیت ویژه‌ای یافته است. چین حدود ۵۰٪ نیازهای روز افزون انرژی‌اش را از کشورهای این منطقه تآمین می‌کند.[۵]

راهبرد اقتصادی چین در منطقه خلیج فارس بر چهار پایه استوار است: ۱- حفظ منابع انرژی ۲- گسترش بازار تجاری و سرمایه گذاری ۳- گسترش طرح‌های زیر ساختی بویژه برای راه ابریشم نو ۴- به نمایش گذاردن جایگاه ابرقدرتی چین.[۶]

چین برای اجرای این راهبرد برخلاف تصور عموم از حضور نظامی آمریکا در این منطقه بهره می‌برد چرا که آمریکا امنیت رفت و آمد انرژی را بدون پرداخت هزینه فراهم می‌سازد[۷]. بنا براین انتظار خامنه‌ای از چین در پشتیبانی از سیاست‌های آمریکا ستیزانه‌اش در منطقه توهم امیز است.

دوم، برخلاف رویکرد خامنه‌ای، چین تمام تخم مرغ‌هایش را در سبد یک یا دو کشور قرار نمی‌دهد و می‌کوشد از فرصت همکاری با تمام کشور‌های جهان بهره گیرد.بدین جهت، پیش از حضور وزیر خارجه ایران در چین، وزرای خارجه کشورهای عربستان، امارات، کویت وبحرین، چهار عضو “شورای همکاری خلیج” به این کشور سفر کردند و وزیر خارجه ترکیه نیز به چین دعوت شد. کشورهای عرب خلیج در ملاقات با وزیر خارجه چین از جمله در مورد بازرگانی آزاد به توافق رسیدند. چین در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری با کشور‌های عرب خلیج فارس به شمار می‌آید و نفوذش با توجه به مشارکت راهبردی فراگیر با عربستان، امارات و مصر و شرکت در مذاکرات هسته‌ای وین، ابعاد فرا اقتصادی یافته است[۸].

افزون براین چین در ساخت موشک‌های بالستیک به عربستان یاری می‌رساند[۹]. بنابراین چین حاضر نیست روابط تجاری‌اش با اعضای شورای همکاری خلیج را که در سال ۲۰۲۰ به ۱۸۰ میلیارد دلار[۱۰] می‌رسید فدای بازار مبادلاتی‌اش با ایران کند که در همین سال تنها ۱۶ میلیارد دلار[۱۱] می‌شد. جدیت چین در مهار هسته‌ای ایران در مذاکرات وین را باید در چهار چوب منافع راهبردی منطقه‌ای این کشور سنجید که موجب خشنودی کشورهای عرب خلیج فارس و بی تردید نا خوشنودی خامنه‌ای است.

سوم چین از جانب‌داری در ارتباط با اختلاف‌های کشورهای عرب خلیج فارس بویژه با ایران خودداری می‌کند. با این وجود این کشور از رژیم ولایی خواسته است که اختلافاتش را با همسایگانش بویژه عربستان سعودی برطرف سازد که می‌تواند بر هدف‌های چندجانبه اقتصادی چین تاثیر گذارد. اما بلند پروازی‌های ایدئولوژیک خامنه‌ای و دخالت‌هایش در عراق، سوریه، لبنان و در جنگ یمن که به کشته شدن صدها هزار نفر انجامیده است این هدف چین را برآورده نخواهد ساخت.

افزون براین چین با اسرائیل نیز روابط گسترده تجاری و اقتصادی دارد. بنا بر گزارش روزنامه اسرائیلی‌هارتس، چین بندر حیفا، تآسیسات شیرین کردن آب دریا ، شرکت‌های تولید غذا و متروی اسراییل را خریداری کرده است[۱۲]. بی‌تردید این روابط اقتصادی گسترده، خامنه‌ای اسرائیل ستیز را خشنود نمی‌سازد و چین نیز در گسترش روابط اقتصادی‌اش با ایران با احتیاط عمل خواهد کرد.

سرمایه‌گذاری‌های چین در ایران که در سند همکاری با باج‌دهی فراوان پیش‌بینی شده است و خامنه‌ای برای نجات اقتصاد کشور بر اجرای موفقیت آمیزش حساب ویژه‌ای گشوده است با سد تحریم‌ها روبروست. ابهام در نتیجه مذاکرات وین، برنامه موشکی و پشتیبانی خامنه‌ای از گروه‌های تروریستی شیعه، و بالاخره احتمال بازگشت دوباره تحریم‌ها از سوی دولت آینده در امریکا علیه برنامه هسته‌ای مشکوک خامنه‌ای، چشم انداز روشنی را برای پایان یافتن تحریم‌ها فراهم نمی‌سازد.

خامنه‌ای برای فروش نفت کشور ناچار به باج‌دهی به چین شده و هر بشکه نفت را به روایتی بشکه‌ای ۴ تا ۵ دلار و به روایت سند همکاری در ازاء ۳۲٪ تخفیف به نام نفت امارات و غیره به چین فروخته است. اما بحران اقتصادی کشور نشان می‌دهد که دور زدن تحریم‌ها کار ساز نیست و نیاز به تحول بنیادی در راهبردهای خارجی است. عدم تحقق نقش ایران در راه ابریشم نو[۱۳] نیز نشانگر واقعیات به زیان خامنه‌ای است.

تنها مشارکت چین در اجرای اینترنت ملی “اینترانت” و تامین دیگر ابزارهای سرکوب از جمله نرم افزار شنود شهروندان[۱۴]، جلوگیری احتمالی از قطعنامه‌های شورای امنیت، تلاش و برنامه‌ریزی هر دو دولت برای مباره با ارزش‌های لیبرال دمکراسی و حقوق بشر می‌تواند خامنه‌ای را تا مدتی در مواجه با اعتراضات روز افزون اقشار مختلف و فشارهای خارجی ایمن سازد.

۲- رابطه با روسیه

باج‌دهی خامنه‌ای به همسایه شمالی پیش از این چه در مورد بهره‌گیری از منابع کف دریای خزر و چه در مورد منابع عظیم گازی شمال کشور در مقاله “وابستگی بیشتر به شرق و چوب حراج به منابع ملی” بیان شده است. سفر رییسی با هدف اجرای برنامه ” نگاه به شرق” ادامه راهبرد ضد منافع ملی خامنه‌ای در زمینه روابط خارجی است.

رئیسی در روسیه با برخوردی تحقیر آمیز روبرو شد. پیش از هر چیز در فرودگاه حتی وزیر خارجه روسیه نیز حضور نیافت و روشن نیست اگر پوتین در جلوی کاخ کرملین از وی استقبال کرده باشد. افزون برین پوتین بر سر میز مذاکرات، آدامس می‌جوید!

پیش از سفر به مسکو، روزنامه‌ها خبر دادند که قرار است قرارداد ۲۰ ساله تازه با روسیه امضاء شود[۱۵] اما پس از ملاقات دو رئیس جمهور سفیر ایران در روسیه اعلان کرد که احتمالا ” کمیسیون مشترک برای تهییه توافق نهایی” تشکیل خواهد شد. بنابراین ادعای رییسی پس از بازگشت از مسکو بر این مبنا که ” توافق اساسی حاصل شده است”[۱۶] لاپوشانی ناکامی سفرش به مسکو است.

رئیسی در جریان مذاکرات از برقراری صلح در یمن پشتیبانی کرد. این در حالی است که حوثی‌های زیر حمایت ایران با حمله به امارات آتش جنگ و کشتار در یمن را شعله ور‌تر ساختند و این حمله از سوی خبرگزاری تنسیم وابسته به سپاه با خشنودی روبرو شد[۱۷].

خامنه‌ای انتظار داشت روسیه سامانه “اس۴۰۰” و هواپیماهای سوخوی ۳۵ را برای رویارویی با حمله احتمالی اسرائیل به ایران به فروشد ظاهرا رئیسی در این ماموریت نیز ناکام ماند. در سال ۲۰۱۹ با فروش اس۴۰۰ به ایران مخالفت شده بود[۱۸]. پوتین با توجه به روابط دوستانه‌اش با اسراییل و حساسیت آمریکا آمادگی تحویل تسلیحات پیشرفته را به ایران ندارد. چنانکه تحویل موشک‌های اس ۳۰۰ تنها پس از ۹ سال و در پی شکایت ایران به نهادهای بین اامللی[۱۹] پس از امضای برجام و به شرط پس گرفتن شکایت ایران عملی شد. البته دور از انتظار نیست که مسکو با توجه به بحران رابطه غرب و روسیه در مذاکرات بر سر اوکراین از موضوع فروش سلاح‌های پیش‌رفته به ایران برای امتیاز گیری بهره گیرد[۲۰].

در مورد سرمایه‌گذاری روسیه در ایران شرکت‌های بزرگ روسی نیز مانند شرکت‌های چینی تحریم‌های غربی را رعایت می‌کنند[۲۱] و از تحریم‌ها واهمه دارند. با توجه به شرایط ناپایدار اقتصاد ایران و تحریم‌ها، از این نظر نیز خامنه‌ای محکوم به ناکامی است.

رئیسی در سخنرانی‌اش در دومای روسیه، پس از حمله به آمریکا از “توسعه طلبی ناتو” علیه کشورهای مستقل انتقاد کرد. با توجه به دست خالی رییسی در مذاکرات مسکو، روشن است که روسیه توانسته است از کارت راهبردی “نگاه به شرق” خامنه‌ای در برابر غرب بهره‌مند شود.

رئیسی اگر در برآوردن هدف‌های امنیتی و نظامی‌اش در مسکو ناکام ماند اما توانست در کرملین که به مدت ۷۰ سال (به تعبیر اسلام‌گراها) زیر تسلط حکومتی بی‌دین قرار داشت نماز به‌جا آورد. این “دست‌آورد” مهمی بود که ذوب‌شدگان در ولایت را خشنود ساخت. جمیله علم‌الهدی همسر عضو هیات مرگ این رویکرد را “گفتمان معنوی دولت در حوزه سیاست”[۲۲] نامیده است؟!

نظام ولایی از معدود رژیم‌ها در جهان است که با نفرت کور نسبت به غرب راهبرد یکجانبه‌نگری را با پایمال کردن منافع ملی دنبال می‌کند. حتی پاکستان که “اسرائیل چین” نامیده شده است[۲۳] با آمریکا رابطه تنگاتنگ دارد و از کمک‌های مالی‌اش بهره می‌برد. اسرائیل نیز مهمترین متحد آمریکا در خاورمیانه نیز چنانکه پیش از این آمد از سرمایه‌گذاری‌های رقیب آمریکا استقبال کرده است.

خامنه‌ای در شرایط بحران و درماندگی‌های اقتصادی با اصرار بر گرایش‌های ایده ئولوژیک با باج دهی به چین و روسیه در پی نجات خویش است. این در حالی است که حل مشکلات اقتصادی کشور از جمله بدون تآمل با غرب و اسرائیل و بهره گیری از تضاد میان قدرت‌های جهانی امکان پذیر نیست

گرچه باج دهی به چین و روسیه و اجرای راهبرد “نگاه به شرق”، خامنه‌ای را در سرکوب خیزش‌های داخلی و رویارویی با تهدیدات نظامی خارجی یاری می‌رساند اما این به تنهایی نجاب بخش خامنه‌ای و رژیم بنیادگرایش نخواهد بود. اقتصاد ناپایدار، بحران محیط زیست، ناکارآمدی و فساد نهادینه شده که به پاشنه اشیل رژیم در آمده است پا برجا و خواست تغییر در جامعه افزایش خواهد یافت. معاون وزارت کشور رئیسی “افزایش میل به تغییرات اساسی” را در کشور رو به افزایش سنجیده و افزوده است “اگر احساس کنیم به دلیل ناکارآمدی‌ها، نگرش مردم به سمتی می‌رود که گویا حکومت دینی در حل چالش‌های کشور موفق نیست و شاید حکومت دیگری نظیر حکومت سکولار و غیر دینی می‌تواند مشکلات کشور را حل کند، آن زمان زنگ خطر برایمان به صدا در می‌آید.»[۲۴]

بهمن ۱۴۰۰
mrowghani.com
———————————
[۱] - توافق برای ” روابط استراتژیک ۲۵ ساله ” ایران و چین درست و حکمت آمیز است. تنسیم، ۰۳ بهمن ۹۴
[۲] - خامنه‌ای، بیانات در دیدار با مردم آذربایجان شرقی، ۲۹ بهمن ۱۳۹۶
[۳] - Economist, The pandemic is hurting China’s Belt and Road Initiative”, January 30,2020
[۴] - ISS Today: Lesson from Sri Lanka on Chinaès dept trap diplomacy, 21 February 2018
[۵] - Dale Aluf, China’s reliance on Middle East oil, gas to rise sharply, Asiatimes.com, Dec. 30, 2021
[۶] - Steven Simon, China and the Persian Gulf in the Aftermath of a US Withdrawl, Qi, Sept. 21, 2021
[۷] - همان جا
[۸] - Kinling Lo in Beijing and Ben Zhao, China’s meeting with Middle East ministers set the scene for Beijing to step up in region, 12 Jan. 2022
[۹] - Aanchal Nigam, US intel shows Chian assisting Saudi Arabia to make its own ballistic misssiles, republicworsd. com, Dec. 23, 2021
[۱۰] - Sean Mathews, China and Gulf states pledge to ‘inject new impetus’ into talks on free trade agreement, middleeasteye.net, 15 Jan. 2022
[۱۱] - تلاش‌های پشت پرده چین برای احیای برجام، پکن در وین به دنبال چیست، آفتاب نیوز، ۰۱ بهمن، ۱۴۰۰
[۱۲] - Vas Shenoy, The real test for China and Iran, The Jerusalem Post, Dec. 15, 2021
[۱۳] - ایران و چین: آینده دیپلماسی اقتصادی، مرکز پژوهش‌های ایاق ایران، ۲۸ شهریور ۱۴۰۰
[۱۴] - Steve Steeklow, Special Report: Chinese firm helps Iran spy on citizen, Reuters.com, March 22, 2012
[۱۵] - رئیسی برای امضای قرار داد ۲۰ ساله به روسیه می‌رود، دویچه وله، ۲۸/۱۲/۲۰۲۱
[۱۶] - حاشیه‌های جنجالی سفر رئیسی به روسیه ، واکنش‌ها چه بود؟، افتاب نیوز ۲ بهمن ۱۴۰۰
[۱۷] - عملیات مهم انصارالله من در عمق خاک امارات، خبرگزاری تنسیم، ۲۷ دی ماه ۱۴۰۰
[۱۸] - Russia Keeps Iran Waiting on advance weapons, MENaFn- Asia Times, 1/10/2022
[۱۹] - اس۳۰۰ پس از ۹ سال از راه انزلی وارد ایران شد، تابناک ۲۴ فروردین ۱۳۹۵
[۲۰] - Nikola Mikovic, Russia keeps Iran wating on advance weapons, timesnownews.com, Jan,12, 2022
[۲۱] - ایران با کدام روسیه طرف است، فرارو، ۲۶ دی ۱۴۰۰
[۲۲] - دستاورد سفر به مسکو؛ نماز خواندن رییسی در کاخ کرملین، ایران امروز، ۲۱/۰۱/۲۰۲۲
[۲۳] - Thalif Deen, China: ‘Pakistan is our Israel’, aljazeera.com, 28 Oct. 2010
[۲۴] - اذعان معاون وزیر کشور به افزایش میل به تغیرات اساسی در ایران، دویچه وله، ۱۶،۰۱،۲۰۲۲