اهمیت تشکیل سازمان دولت‌های ترک

روز دوازدهم نوامبر ۲۰۲۱ رهبران کشور‌های ترک یعنی : رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ‏ترکیه، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایحان، قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، ‏صدر جباروف، رئیس جمهور قرقیزستان، شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان به عنوان ‏اعضای اصلی و قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان و ویکتور اوربان نخست‌وزیر ‏مجارستان به عنوان اعضای ناظر در هشتمین اجلاس شورای ترک در استانبول شرکت کردند.

این نشست به‌عنوان اجلاس نوبتی شورای ترک ترتیب داده شده بود که از سال ۲۰۰۹ در کنفرانس ‏رهبران چهار دولت ترک در آنتالیا فعالیت خود را آغاز کرده و در اجلاس استانبول تصمیم گرفت ‏نام خود را به «سازمان دولت‌های ترک» به‌زبان ترکی «تورک دولت‌لر تشکیلاتی»(ت.د.ت) تغییر ‏دهد. عنوان دولت‌های ترک بیانگر شرکت نظام‌های سیاسی کشورهای ترک در این اتحادیه جدید ‏است. ‏

سازمان دولت‌های ترک در روند تکاملی خود می‌تواند به سطح «پیمان همکاری‌های شانگهای» ‏به رهبری چین و یا «پیمان همکاری‌های امنیتی» به رهبری روسیه، ارتقاء یابد و بدیلی در مقابل ‏آنها باشد. با توجه به ظرفیت اقتصادی و سیاسی‌نظامی کشور‌های ترک می‌توان گفت که یک ‏اتحادیه تازه که متکی به اشتراکات زبانی، فرهنگی و تاریخی ملل ترک است، شکل گرفته است. ‏گسترش تبادلات فرهنگی، فعالیت‌های اقتصادی و همکاری‌های سیاسی نظامی در دستور کار این ‏اتحادیه است. ‏

بعد از آزادی قره‌باغ از اشغال سی ساله ارمنستان با از جان گذشتگی سربازان آموزش دیده ‏آذربایجان و حمایت سیاسی، تسلیحاتی ترکیه، تمایل همه کشور‌های ترک برای همکاری‌های همه‌‏جانبه با ترکیه افزایش چشمگیر یافته است. اغلب این کشور‌ها با باقی‌مانده مشکلات میراث اتحاد ‏شوروی سابق دست به گریبان هستند و اکنون به ترکیه به‌عنوان قدرتی که می‌تواند به حل مشکلات ‏آنان کمک کند نگاه می‌کنند و همین امر زمینه همکاری‌های گسترده در آینده را فراهم می‌سازد. ‏

آزادی قره‌باغ و اتحاد دولت‌های ترک به همه ملل ترک، چه آنهائی که دارای دولت مستقل هستند و ‏چه آنهائی که هنوز به استقلال نرسیده‌اند، امید فراوان و انگیزه قوی برای همکاری و حمایت از ‏یکدیگر می‌دهد. سازماندهی استراتژیک «سازمان دولت‌های ترک» به زمان نیاز دارد اما قدرت ‏اقتصادی کشور‌های ترک و در راس آنها ترکیه زمینه رشد سریع این سازمان را فراهم می‌کند. ‏به‌همین خاطر است که کشورهائی نظیر چین و ایران از تشکیل این اتحادیه نگران هستند. ‏

برخورد مثبت روسیه به سازمان دولت‌های ترک می‌تواند ناشی از حسابگری‌های درازمدت ‏روس‌ها باشد. روسیه در حال حاضر برای مقابله با فشار‌های آمریکا با چین همکاری می‌کند و هر ‏دو کشور سیاست‌های مشترک در عرصه جهانی اتخاذ می‌کنند اما روسیه آگاه است که به‌زودی چین ‏با استفاده از قدرت اقتصادی خود به یک تهدید جدی برای امنیت روسیه تبدیل خواهد شد. هم اکنون ‏چین با چراغ خاموش در حوزه‌های نفوذ روسیه پیش می‌رود و دیر یا زود تلاش خواهد کرد اوتو‏ریته روسیه را در آسیای مرکزی و سیبری شرقی و حتی خاورمیانه به چالش بکشد.

روسیه برای اینکه موقعیت خود را به‌عنوان یک قدرت جهانی حفظ کند نیاز دارد به اتحاد‌های جدید ‏روی آورد. روسیه ضمن داشتن اختلافات جدی با ترکیه به‌ویژه در سوریه، عراق و لیبی، در ده سال ‏گذشته به ترکیه نزدیک شده و همکاری‌های اقتصادی و سیاسی نظامی خود را با ترکیه عضو پیمان ‏آتلانتیک شمالی (ناتو) گسترش داده است. در جریان آزادی قره‌باغ روسیه موضع مثبت به‌نفع ‏آذربایجان اتخاذ کرده و حضور ترکیه در قفقاز را پذیرفته است بنابراین طبیعی است که اکنون نسبت ‏به تشکیل «سازمان دولت‌های ترک» موضع مثبت داشته باشد زیرا می‌داند که درآینده برای ‏کنترل زیاده‌خواهی‌های چین به حمایت ترکیه و سایر کشور‌های ترک احتیاج خواهد داشت و حتی ‏ممکن است در دراز مدت یک بلوک قدرت جدید در عرصه جهانی با همکاری سازمان دولت‌های ‏ترک و فدراسیون روسیه شکل بگیرد.

روسیه قدرت بزرگی در بغل گوش ماست و طی دویست سال گذشته تاثیرات انکار ناپذیر و گاها ‏سرنوشت‌ساز در زندگی ملل منطقه داشته است بنابراین بدون قضاوت خوش‌بینانه یا بدبینانه ‏نسبت به روس‌ها باید در رابطه با آنان واقع بین بود. و در دوستی یا دشمنی با آنها عجولانه تصمیم ‏نگرفت. ‏

اولین جلسه سران ترک در «سازمان دولت‌های ترک» امیدوار کننده بود. ساختمان نوسازی‌شده‌ای هم در ‏استانبول به‌عنوان مرکز هماهنگی به این سازمان اختصاص داده شد و بغداد امیرایف به عنوان دبیر کل ‏‏«سازمان دولت‌های ترک» انتخاب گردید. طرح پرچم مشترک و دانشگاه‌های مشترک عنوان شده ‏و الهام علیف اظهار داشت که با باز شدن کریدور زنگزور، دنیای ترک به اروپا وصل می‌شود و ‏رجب طیب اردوغان نیز دو پیشنهاد تازه به اجلاس ارائه کرده؛ پیشنهاد اول این بود که یک نهاد ‏دفاع غیر نظامی تشکیل گردد تا در حوادث طبیعی بزرگ مانند آتش‌سوزی جنگل‌ها یا زلزله به ‏اقدام مشترک دست بزند. پیشنهاد دوم نیز این بود که کشور‌های ترک، قبرس شمالی را به‌رسمیت ‏بشناسند تا قبرس از انزوا خارج شود و به‌طور رسمی در اجلاس‌های «سازمان دولت‌های ترک» ‏شرکت کند زیرا قبرس جزء جدائی‌ناپذیر دنیای ترک می‌باشد. ‏

تشکیل «آغ ساققاللار مجلیسی» یا مجلس ریش‌سفیدان نیز تصویب شد که اقتباسی است از مجلس ‏ریش سفیدان قزاقستان. نماینده ترکیه در مجلس ریش سفیدان بن علی ییلدریم نخست وزیر سابق ‏ترکیه است.

به فاصله زمانی کوتاه از این اجلاس، دولت باغچالی، رهبر حزب حرکت ملی ترکیه در آنکارا در کاخ ‏ریاست جمهوری به مدت ۴۵ دقیقه با طیب اردوغان دیدار نمود و در باره مسائل مختلف با او گفتگو ‏کرد و در ضمن نقشه جدیدی از دنیای ترک را به اردوغان هدیه کرد که سروصدای زیادی بپا نمود. این نقشه که از دریای آدریاتیک تا شمال چین را در بر می‌گیرد و بخش‌های بزرگی از ایران را ‏نیز شامل می‌شود، انعکاس گسترده‌ای در مطبوعات جهان داشت و حتی منجر به موضع‌گیری ‏رسمی بعضی از دولت‌ها شد. در گذشته نقشه‌هائی از این دست توسط مردم‌شناسان، زبان‌شناسان ‏و تاریخ‌پژوهان منتشر شده بود اما هم‌زمانی اهدای این نقشه با تشکیل «سازمان دولت‌های ترک» ‏اهمیت فوق العاده‌ای به آن داد. ‏

گروه‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی در خارج کشور برخورد کینه‌توزانه نسبت به انتشار نقشه ‏دنیای ترک داشتند و اغلب این موضوع را بهانه‌ای برای حمله به سیاست‌های ترکیه قرار دادند. ‏به‌نظر می‌رسد اپوزیسیون جمهوری اسلامی قادر به موضع‌گیری درست در مسائل ژئوپلیتیک ‏نیست و بیشتر خود را با خبر‌هائی که خود جمهوری اسلامی منتشر می‌کند مشغول می‌سازد اما ‏برخلاف جریانات اپوزیسیون فارس‌زبان، ۹ حزب و سازمان سیاسی آذربایجانی‌های خارج کشور ‏نظر تائیدآمیز نسبت به این نقشه داشتند در عین حال با انتشار بیانیه‌ای موضع مشترک خود را نیز ‏اعلام کردند و از اینکه استان‌های همدان و قزوین در داخل نقشه دنیای ترک آورده نشده نقشه را ‏ناقص دانسته و خواهان اصلاح آن شدند. ‏

به نوشته مطبوعات جمهوری اسلامی، محمد فرازمند سفیر جمهوری اسلامی ایران در ترکیه با بغداد ‏امیرایف دبیر کل سازمان دولت‌های ترک دیدار نمود و گفت که ایران با همه کشور‌های ترک ‏روابط دوستانه خوبی دارد و در گذشته ایران در این مناطق حاکم بوده است. در این دیدار نحوه ‏رابطه ایران با سازمان دولت‌های ترک مورد مذاکره قرار گرفت و احتمال عضویت ایران نیز ‏به عنوان عضو ناظر مطرح شد.

مطبوعات حکومتی ایران برخورد منفی نسبت به تشکیل سازمان دولت‌های ترک داشتند به ویژه ‏سایت‌های وابسته به سپاه پاسداران سعی می‌کردند انتقادات و مواضع منفی سایر کشور‌ها ‏و مطبوعات مخالف این تشکل را به‌صورت گسترده انتشار دهند. اگر بخواهیم این موضع‌گیری‌ها را ‏خلاصه بکنیم می‌توانیم آن را در نتیجه گیری خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران ببینیم که می‌نویسد‏‏:‏
‏

«ترکیه در گروه موسوم به «سازمان دولت‌های ترک»، به جای هم‌گرایی تجاری و همکاری در ‏حوزه‌های اقتصادی، (اگر)بر مفاهیم هویتی و نژادی پافشاری کند و این موضوع، تبدیل به آتشبار و ‏خرج توپخانه سیاست‌های ملی‌گرایانه اردوغان و باغچلی شود، علاوه بر کشورهای مجاور در ‏منطقه، قدرت‌هایی نظیر چین نیز، استفاده از پتانسیل‌های قومی و نژادی را بر نمی‌تابند و چنین ‏رفتاری، پیامدهای سنگینی برای سیاست خارجی ترکیه خواهد داشت.»

آشکار است که نگرانی سایت تسنیم از قدرت‌گیری آذربایجانی‌ها در ایران است که چندی پیش نیز ‏هنگامی که بین جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان بر سر تردد کامیون‌های ایرانی به قره‌باغ، تشنج ایجاد شده بود و ایران مانور نظامی در مرزهای نخجوان انجام داد، اردوغان گفته بود که ‏ایران نمی‌تواند علیه جمهوری آذربایجان اقدامی انجام بدهد زیرا تعداد ترک‌ها در ایران مشخص ‏است. ‏

‏اما همچنانکه انتظار می‌رفت روسیه نسبت به انتشار نقشه دنیای ترک موضع مثبت اتخاذ کرد: ‏‏«دیمیتری پسکوف» سخنگوی کرملین در پاسخ به خبرنگاری درباره این اقدام دولت باغچالی و ‏رجب طیب اردوغان گفت: «اینکه شرکای ترک ما به فکر اتحاد ترک باشند امری طبیعی است. اما ‏مسئله این است که در مرکز نقشه دنیای ترک، ستاره بزرگ قرمز رنگ نیست. آن ستاره در روسیه ‏است، در آلتای، آن مکان مقدس. من به عنوان یک ترک ‌شناس این را می‌گویم‎.»

برخلاف روسیه چین راجع به انتشار نقشه و تشکیل سازمان دولت‌های ترک موضع منفی و انتقادی ‏اتخاذ کرد. ‏‎

تحلیلگران پکن، روی این موضوع زوم کرده و موجودیت چنین تشکیلاتی را به نفع سیاست‌های ‏منطقه‌ای چین نمی‌دانند. در راستای آشکارسازی نگرانی از این موضوع، یک رسانه نزدیک به ‏حزب حاکم چین از این اعلام موجودیت ابراز نگرانی کرده و آن را تهدید منطقه‌ای، قلمداد می‌کند. ‏

روزنامه گلوبال‌تایمز حزب کمونیست چین، معتقد است که سازمان دولت‌های ترک که در ۱۲ ‏نوامبر ۲۰۲۱ در استانبول توسط کشورهای ترکیه، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و آذربایجان ‏تأسیس شد، تهدیدی علیه چین و همچنین تهدیدی علیه ثبات منطقه‌ای است. ‏

مرکز اخبار و تحقیقات اویغور (‏UYHAM‏)، مقاله مورد بحث را منعکس‌کننده دیدگاه رسمی ‏دولت چین می‌داند. ‏

دکتر یانگ ژین محقق و مدرس موسسه مطالعات روسیه، اروپای شرقی و آسیای مرکزی در آکادمی ‏علوم اجتماعی چین، سیاست‌های دولت اردوغان در سازماندهی دولت‌های ترک را به چالش کشیده است.

او در مقاله خود به این موضوعات اشاره کرده است که: «تغییر نام شورای ترک به سازمان دولت‌های ترک و افزایش تعداد کشورهای عضو، به معنای ارتقاء این اتحادیه به سطح وحدت سیاسی ‏است. تغییر نام سازمان، یک موضوع پیش پاافتاده نیست و نشان از احیای ایدئولوژی پان‌ترکیسم ‏است. نام «ترک» در واقع یک مفهوم تاریخی است. مفهوم «ترک» در تاریخ با مردمان ترکیه ‏امروزی و کشورهای ترک‌زبان امروزی متفاوت است. رهبری آنکارا بر این سازمان برای ‏بازاریابی این مفهوم نشان می‌دهد که این کشور دارای یک غریزه سیاسی آینده‌نگر، هدف و اراده ‏سیاسی است. هدف آنکارا تقویت بیشتر روابط خود با همسایگان و کشورهای آسیای مرکزی با ‏ترویج مفهوم «ترکی» است.»‏

او ادامه می‌دهد که: «این سازمان(سازمان دولت‌های ترک) می‌تواند تنش‌های قومیتی را در منطقه ‏تشدید کند و ثبات و امنیت منطقه را به چالش بکشد، چرا که اشاعه ایده ناسیونالیسم افراطی ترک، ‏خطر ایجاد بی ثباتی را به دنبال دارد. مهمتر از آن، این سازمان باعث افزایش رقابت و تنش بین ‏روسیه و ترکیه خواهد شد.»‏

چین نگران است که در آینده ترکیه و سایر دولت‌های ترک استقلال ترکستان شرقی و اویغور‌ها را ‏به‌رسمیت بشناسند، همچنان که به‌رسمیت شناختن قبرس شمالی در اجلاس استانبول مطرح شد. البته ‏ترکیه تا به‌حال برای حفظ و گسترش روابط اقتصادی با چین در مسئله ملت اویغور با احتیاط بر خورد ‏کرده اما این موضع‌گیری می‌تواند تغییر یابد.

در تحلیل نشریه حزب کمونیست چین در این مورد آمده است:‏ ‏«ادعاهایی وجود دارد که اویغورها صاحب آن منطقه هستند. این ادعاها کاملاً نادرست است. ‏ترکستان شرقی (سین کیانگ) از زمان‌های بسیار قدیم منطقه‌ای بوده که اقوام مختلف در کنار هم ‏زندگی می‌کردند. اویغورها به زبانی از خانواده زبان ترکی صحبت می‌کنند. اما آنها به هیچ وجه با ‏ترکیه نسبت و ارتباط روشنی ندارند. دولت چین باید همیشه در برابر ایدئولوژی‌های پان‌ترکیسم و ‏اسلام‌گرایی آنکارا، در آماده‌باش باشد. تکثیر سازمان کشورهای ترک و تشکیلات و جنبش‌های ‏مشابه ممکن است الهام‌بخش برخی از عناصر جدایی‌طلب، افراط‌‌گرایان و جدایی‌طلبان باشد که در ‏تلاش برای تجزیه چین هستند.»‏

‏ماشااله رزمی ‏
‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۱ پاریس