ریشه‌های جنگ در قره‌باغ
ارمنستان درشت‌گویی کرد، آذربایجان دست به عمل زد
نیویورک تایمز
به قلم کارلوتا گال - Carlotta Gall
نیویورک تایمز، ٢٧ اکتبر ٢٠٢٠
عکس‌ها از ایوور پریکت - Ivor Prickett
ترجمه: حمید دباغی
خانم کارلوتا گال، مدیر دفتر نیویورک تایمز در استانبول است و مسائل ترکیه را پوشش می‌دهد. وی قبلا پس‌لرزه‌های بهار عربی را از تونس، جنگ کوسوو و صربستان را از بالکان، و مسائل افغانستان و پاکستان را پوشش داده است.
ریشه‌های جنگ: هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی سخن گفت، آذربایجان دست به عمل زد
(این مقاله در نشر کاغذی روزنامه نیویورک تایمز ٢٨اکتبر ٢٠٢٠ با نام متفاوت «کلمات آتشین، جنگ ارمنستان با آذربایجان را دوباره شعله‌ور می‌کند» چاپ شد)
***
ترتر، آذربایجان - برای سال‌ها رهبران آذربایجان و ارمنستان توافق کرده بودند که بحث در مورد استاتوس منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی را به تعویق بیندازند تا از ملتهب ساختن شور و احساسات جلوگیری کنند. اما این وضعیت بهار امسال، هنگامی که نخست‌وزیر پوپولیست ارمنستان به طور غیرقابل بحثی اعلام نمود که قره‌باغ بخشی از ارمنستان است، ناگهان تغییر کرد. اظهارات نخست‌وزیر نیکول پاشینیان برای آذربایجانی‌ها که در جنگی تلخ با ارمنستان بر سر این منطقه در دهه ۱۹۹۰ شکست خورده بودند، بسیار گران آمد.
آنچه باعث خشم بیشتر باکو شد این بود که پاشینیان این سخنان را در شوشا به زبان آورد؛ شهری که آذربایجانی‌ها آن را پایتخت فرهنگی خود می‌دانند اما در جریان جنگ [در دهه ۱۹۹۰] به اشغال ارمنستان درآمد. به گفته حکمت حاجییف، مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور آذربایجان، «آخرین میخ در تابوت روند مذاکرات زمانی کوبیده شد که پاشینیان اعلام کرد قره‌باغ جزیی از ارمنستان است».
یک ماه پیش [۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰] دو کشور به جنگ تمام عیار بازگشتند. آذربایجان تصمیم گرفته حدود ١٣ درصد از اراضی خود را که ارمنستان ٢٦ سال پیش تصرف و در جریان آن ٨٠٠ هزار آذربایجانی را آواره کردند، بازپس بگیرد. خطر کشیده‌شدن پای ترکیه به این جنگ در حمایت از آذربایجان و روسیه که از ارمنستان حمایت می‌کند وجود دارد.
تلفات درگیری تا همین الان هم به هزاران نفر رسیده است و در حالی که ارتش آذربایجان به پیشروی خود ادامه می‌دهد، رئیس جمهور الهام علیف هیچ نشانی از سستی و کندی از خود بروز نمی‌دهد؛ تب جنگ آذربایجان را فراگرفته است. آتش‌بسی که آخر هفته گذشته با میانجی‌گری واشنگتن اعلام شد، صبح روز دوشنبه و یک ساعت پس از به اجرا درآمدن، با مبادله آتش توپخانه از هر دو طرف، شکسته شد.
آموزش نظامی سربازان آذربایجانی نزدیک خط جبهه
آقای علییف خواستار عقب‌نشینی نیروهای ارمنی به مرزهای شناخته شده بین‌المللی مطابق با قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل و اصول اساسی توافق‌شده در مذاکرات قبلی است. این‌ها شروطی بودند که ١٠ سال پیش مورد توافق قرار گرفت، اما هرگز عملی نشد. اما تحلیلگران می‌گویند ارمنستان در سال جاری در ادعای تملک بر قره باغ و مناطق اطراف آن که در طول جنگ تصرف نموده است، صراحت بیشتری پیدا کرد.
آقای حاجییف در مصاحبه‌ای گفت وقتی رهبر ارمنستان آقای پاشینیان پس از یك قیام مردمی در سال ٢٠١٨ به قدرت رسید، آذربایجان امید پیدا کرد که پیشرفتی حاصل شود. در اولین ملاقاتشان، آقای پاشینیان روزنامه‌نگار سابق، از آقای علییف زمان خواست. اما قول داد که سیاست جدیدی را در مورد قره باغ کوهستانی دنبال کند.
اما آن سیاست هرگز نیامد. به گفته تحلیلگران، تنش‌های امسال زمانی بالا گرفت كه آقای پاشینیان و وزیر دفاع او اظهارات پوپولیستی فزاینده‌ای را در مورد اراضی [اشغالی] ابراز داشتند و از برنامه‌ریزی برای تبدیل شهر شوشا به عنوان پایتخت منطقه و انتقال پارلمان به آنجا در ماه آگوست خبر دادند. بعدها ممکن است ثابت شود که این اقدامات «محاسبات غلط» بسیار سنگینی بوده‌اند. جیراییر لیباریدیان یک مورخ ارمنی آمریکایی، در ماه سپتامبر همین موضوع را مطرح کرد و نوشت: «به جای تمرکز بر روی آنچه ممکن است، فکر و ذکر ما مشغول با رویاهای خودمان شد».
تحلیلگران مستقل اغلب آذربایجان را عامل اصلی جنگ می‌دانند و می‌گویند که حمله بزرگی را تدارک دیده بود، اما اضافه می‌کنند که آقای پاشینیان با صحبت‌های پوپولیستی خود فراتر از مرزها رفت. توماس دو وال همکار ارشد موسسه کارنگی اروپا و نویسنده کتاب «باغ سیاه» در باره قره باغ، گفت: «منطقی است که آذربایجان می‌خواست این کار را شروع کند، نه ارمنی‌ها که فقط خواهان حفظ وضع موجود هستند. اما ارمنی‌ها نیز با اقدامات تحریک‌آمیز نقش خود را ایفا کردند».
عزاداری برای مرگ آنار ایساکلی، یک سرباز ٢٣ ساله ارتش آذربایجان
دولت ارمنستان آذربایجان را به یک تهاجم برنامه‌ریزی شده و تحریک درگیری‌هایی که منجر به جنگ تمام عیار شد متهم کرده و می‌گوید که کاملاً در دفاع از خود عمل می‌کند. روسیه حمایت قاطعی از ارمنستان کرده است. این کشور پشتیبان اصلی ارمنستان است و دارای دو پایگاه نظامی در کشور بوده و پشتیبان و تامین‌کننده تسلیحات مورد نیاز ارمنستان است. بنا به گفته آقای دو وال از زمان آتش‌بس سال ٢٠٠٩، رهبران هر دو کشور با دقت پیش می‌رفتند و معتقد بودند که از نظر سیاسی پای‌بندی به استاتوس موجود از خطر سازش درباره مسائل ارضی، مطمئن‌تر است.
در تمام این مدت آقای علییف که در سال ٢٠٠٣ ریاست جمهوری را از پدرش به ارث برد، از ثروت نفت و گاز کشورش برای ساختن ارتش، خرید سلاح‌های پیشرفته استفاده کرد و افسران خود را برای آموزش در سطح استاندارد ناتو به ترکیه فرستاد. به نظر می‌رسید که تلاش برای تجدید تسلیحاتی ارتش آذربایجان در سال ٢٠١٦ به ثمر نشست؛ زمانی که در طی چهار روز جنگ نیروهای آذربایجانی کنترل روستایی را درست در بالای خط آتش‌بس به دست گرفتند. اما بنا به گفته فرید شفیع‌یف دیپلمات سابق و مدیر مرکز بررسی روابط بین‌الملل در باکو که توسط دولت تأمین مالی می‌شود، روسیه برای جلوگیری از پیشروی آذربایجان مداخله کرد.
فرید شفیع‌یف می‌گوید سرخوردگی عمومی در میان مردم در آن زمان کاملا محسوس بود. در جنگ اخیر نیز هنگامی که با وساطت روسیه در روز ۱۰ اکتبر و دو هفته بعد از جنگ آتش‌بس اعلام شد، شفیع‌یف متوجه همان واکنش عمومی در میان مردم شد. او می‌گوید: “مردم بسیار افسرده بودند.”
جرقه جنگ کنونی قره‌باغ در ماه ژوئیه، در یک درگیری مرگبار در نزدیکی شهر مرزی توووز زده شد؛ جایی که خطوط لوله حیاتی انتقال گاز و نفت آذربایجان در مسیر خود به گرجستان و ترکیه از آنجا عبور می‌کند. سربازان ارمنی با شلیک به یک وسیله نقلیه نظامی آذربایجانی، باعث ایجاد تبادل آتش سنگین مرزی شدند که در نتیجه آن بیش از ده نفر از جمله چندین افسر کشته شد.
یکی از کشته‌شدگان سرلشکر پولاد هاشیموف بود. شخصیت محبوبی که مرگش موجب طغیان احساسات مردم شد. یک اعتراض کوچک در باکو به تظاهرات ده‌ها هزار نفری مردم تبدیل شد که در خیابان‌های پایتخت به راه افتادند و خواستار قره باغ شدند.
سریه محرمووا، ٧٣ ساله، پناه گرفته در پناهگاه زیرزمینی با چهار شخص دیگر از شهر ترتر که در معرض بمباران قرار گرفته است
آقای حاجییف مشاور سیاسی رئیس جمهور آذربایجان می‌گوید: «حوادث ژوئیه یک موج شوک ایجاد کرد. و افکار عمومی و جوانان این پیام را به حاکمیت ارسال کردند که؛ دیگر کافی است». خدیجه اسماعیل‌اوا روزنامه‌نگار آذربایجانی می‌گوید: «ناامیدی در مورد پاندمی ویروس کرونا و کمبود شدید آب، فشارها را افزایش داد. برای علیيف کاملاً واضح بود که مردم آماده انفجار هستند و زمان اقدام فرا رسیده است».
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، درگیری در توووز را تهدیدی استراتژیک برای آذربایجان ارزیابی کرد و بلافاصله جت‌ها و قوای نظامی را برای دو هفته تمرین نظامی مشترک با ارتش آذربایجان اعزام کرد. تحلیلگران ترکیه‌ای این حرکت آقای اردوغان را راهی برای کسب اهرم فشار در روابط خود با روسیه دانستند. اما محافظت از یک متحد ترک نیز فوق‌العاده مهم بود، متحدی که اخیراً به عنوان منبع اصلی تامین گاز طبیعی ترکیه، جایگزین روسیه شده است.
آقای شفیع‌یف، از مرکز بررسی روابط بین‌الملل، در باره اقدام مخاطره‌آمیز آذربایجان برای جنگ می‌گوید: «این ادعا که ترکیه محرک جنگ بود، یک ادعای کلیشه‌ای است». اما او همانند آقایان اردوغان و علییف تأیید می‌کند، ترکیه قول داده است در صورتی که آذربایجان با مشکلاتی روبرو شود فعالانه از این کشور حمایت خواهد کرد.
در ماه آگوست مقامات باکو اعلام کرد که ارتش آذربایجان یک واحد از نیروهایی ارمنی را که به یک تهاجم فرامرزی دیگری اقدام کرده بودند، بازداشت کرده است. آقای حاجییف گفت: «ما فهمیدیم كه حادثه‌ای در پیش است». پس از سال‌ها مبادله پراکنده آتش توپخانه، در ماه سپتامبر هر دو طرف آماده و مهیای درگیری‌های بیشتری بودند.
در ٢٦ سپتامبر ارتش آذربایجان به روستائیان ساکن در طرف آذربایجانی خط آتش‌بس در نزدیکی شهر ترتر، هشدار داده شد. برخی از اهالی که خودرو داشتند شبانه منطقه را ترک کردند. کسانی که باقی ماندند رگبار موشک‌های ارمنی از ساعت ۷ صبح روز بعد را تشریح کردند.
ترتر که در کنار خط آتش بس قرار دارد، در طول سال‌ها مکررا کوبیده شده است
گول‌بنیز بدل‌اووا، ٥٩ ساله، که در ترتر و در ٥٠٠ متری خط آتش‌بس زندگی می‌کند، گفت: «ما همیشه صدای بمباران را می‌شنویم، اما این بمباران کاملا متفاوت بود. آنها شروع به آتشباری مداوم کردند و همه ما وحشت کردیم».
آذربایجان به سرعت مقابله به مثل کرد و گفت از جمعیت غیر نظامی خود دفاع می‌کند. حاجییف می‌گوید: «آنها شروع به حمله به غیر نظامیان کردند و ما موظف به انجام عملیات ضدحمله بودیم». اما حتی برخی از مقامات آذربایجان نیز اعتراف کردند که منتظر بهانه‌ای برای حمله بوده‌اند.
نیروهای آذربایجانی در حال حاضر بخش‌هایی از چهار استان جنوبی در امتداد مرز ایران را پس گرفته‌اند و کاملا به راهرو لاچین نزدیک شده‌اند؛ گذرگاهی کوهستانی که مسیری حیاتی و تعیین‌کننده برای تامین تدارکات نیروهای ارمنی در قره‌باغ است.
اما تردیدی وجود ندارد که کار برای نیروهای آذربایجانی سخت بوده است. باکو تعداد تلفات نظامی را منتشر نکرده است. اما ولادیمیر و. پوتین رئیس جمهور روسیه روز پنجشنبه گفت که هر یک از طرفین در کمتر از یک ماه جنگ بیش از ٢٠٠٠ سرباز خود را از دست داده‌اند. همچنین بر اساس آمارهای رسمی هر دو طرف، حملات موشکی موجب کشته شدن حداقل ٦٥ غیر نظامی از آذربایجان و ٣٧ غیر نظامی ارمنی شده است.
در آذربایجان افکار عمومی در حمایت از حمله استوار و محکم پشت سر علییف و ارتش است. اما رئیس جمهوریممکن است در برآورده ساختن انتظارات دچار مشکل شود. بسیاری از خانواده‌های آذربایجانی که در اثر گلوله‌باران در ترتر آواره شده‌اند، در اصل پناهجویان قره باغ هستند و گفته‌اند نمی‌خواهند علییف پس از بازپس‌گیری فقط چند منطقه متوقف شود. ظریفه سلیمانووا، ٤٣ ساله، بدون توجه به فهرست مناطقی که ارتش آذربایجان باز پس گرفته، می‌گوید: «این کافی نیست. ما پسران بسیار شجاعی داریم. زیاد طول نخواهد کشید.»
لینک اصل مقاله در روزنامه نیویورک‌تایمز
مدرسه‌ای در شهر بردع، آذربایجان که به پناهگاه مردم تبدیل شده است
یک خانه در گنجه، دومین شهر بزرگ آذربایجان، که با اصابت یک موشک آسیب دید
