دنیا پس از بحران کرونا؟

(از مدیران شرکت داروئی Sanofi)

ویروس کرونا (کووید ۱۹) جان هزاران نفر را گرفته و جان میلیون‌ها ‏انسان را در سراسر دنیا به خطر انداخته و پایه‌های زندگی اجتماعی و اقتصادی ‏میلیون‌ها نفر را به لرزه در آورده است.‏  زندگی روزمره و «عادی» انسان‌ها تعطیل شده است.

در سراسر دنیا و از جمله در کشور ما ایران مردم در خانه‌هایشان در حال ‏قرنطینه به‌سر می‌برند. گالری‌ها بسته، مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شده‌اند، درب‌های رستوران‌ها بسته است و نمایش‌خانه‌ها و موزه‌ها سوت و کورند، سینماها ‏تاریک و خیابان‌ها خلوت و مترو و اتوبوس‌ها هم کم مشتری شده‌اند. شهر‌ها حالت فیلم‌های تخیلی را به‌خود گرفته است.‏

در این شرایط همه پزشکان همه روانشناسان همه دانشمندان علوم اجتماعی و ‏اقتصادی همه سیاستمداران ...که در فکر مدیریت این بحران هستند نیز به این ‏فکر می‌کنند که ‏ما با چه جهانی پس از کرونا روبرو خواهیم بود.‏

پاسخ نهائی و قطعی به این پرسش به چند دلیل بسیار مشکل است:

نخست اینکه لازمه پاسخ به این پرسش دانشی کافی در تمام حوزه‌هائی که در ‏بالا بر شمردیم را طلب می‌کند.

دوم اینکه تجربه تاریخی نشان می‌دهد که انسان فراموش‌کار است و پرسش ‏اینجاست چگونه باید این فاکتور فراموش‌کاری را در پاسخ به پرسش بالا وارد ‏کرد و این فاکتور چه سهمی را در رفتار انسان‌ها پس از بحران کرونا بازی ‏خواهد کرد.‏

پس شاید بهتر باشد پرسش را چنین مطرح کنیم، چه درس‌هائی را می‌توان از ‏این بحران گرفت و چه دنیائی را پس از کرونا آرزومندیم؟

ویروس کرونا مانند جراحی شکم مریض را باز کرده و اکنون علل بیماری مریض، ‏شکنندگی و ضعف او پدیدار شده است.‏

علل این بیماری کدامند؟

‏۱- شکنندگی بینش ‏نئولیبرالیسم

نخست گسترش جهانی ویروس کرونا پیش از هر چیز شکنندگی بینش ‏نئولیبرالیسم و بازارمحور بر اقتصاد و تولید را نشان می‌دهد. ‏

ویروس کرونا به اقتصاد جهانی ضربه مرگباری وارد کرده است و اقتصاد جهانی ‏مبتلا به تب شدیدی شده است. منحنی وال استریت و دیگر بورس‌های جهان ‏شدت این تب را نشان می‌دهند.‏

پرسش این است که آیا این بیمار (اقتصاد جهانی) نیز همچون بعضی بیماران ‏سالمند مبتلا به ویروس کرونا از پای در می‌آید و یا می‌تواند بار دیگر لنگان لنگان از ‏جای برخیزد.‏

پیامدهای احتمالی شیوع بیماری کرونا برای اقتصاد جهانی در کانون توجه ‏رسانه‌ها و تحلیل‌گران مسائل اقتصادی قرار دارد. پیش‌بینی می‌شود که هرگاه ‏شیوع این بیماری طی هفته‌های آینده کنترل و مهار نشود، اقتصاد جهان از نفس ‏بیافتد.‏

امروز تمام کشور‌های سرمایه‌داری میلیارد‌ها میلیارد دلار و یورو آماده کرده‌اند ‏تا این بار هم این بحران اقتصادی پیش رو را پست سر بگذارند. ‏صندوق بین‌المللی پول و بانک مرکزی اتحادیه اروپا نیز میلیاردها دلار برای مقابله ‏با پیامدهای این بیماری در نظر گرفته‌اند.‏

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی پیامدهای ناشی از بیماری کرونا را بزرگترین ‏چالش اقتصادی جهان پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ اعلام کرده است. حتی ‏گفته می‌شود که نرخ رشد اقتصادی جهان می‌تواند به نصف کاهش یابد.‏

شوربختا که کشورهای بزرگ سرمایه‌داری پس از بحران مالی ۲۰۰۸و بحران یورو ‏در آغاز سال ۲۰۰۹ و بحران محیط زیست، درس‌های لازم را نگرفتند و به ‏توصیه‌های متفکران اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیط زیست که جایگزین ‏کردن تولید و اقتصاد استوار بر «توسعه پایدار» را به جای اقتصاد نئولیبرالیستی و ‏بازارمحور پیشنهاد می‌کردند توجه نکردند و تا آنجا که ممکن بود (البته در کشور‌های مختلف با درصدی متفاوت) بخش‌های مختلف تولید را به بخش خصوصی (با ‏هدف متحقق کردن سود حداکثری) واگذار کردند. ‏

امروز بحران کرونا اقتصاد جهانی را به زانو در آورده است.‏

با آغاز سال ۲۰۰۹ بحران یورو اتحادیه اروپا را با مشکلات فراوانی مواجه کرد و ‏کشورهای ایرلند، پرتغال، ایتالیا، اسپانیا و به ویژه یونان را تا مرز ورشکستگی ‏رساند و هنوز ایتالیا اسپانیا و یونان با آن بحران دست بگریبانند.‏

بحرانی که بر روند همگرایی اتحادیه اروپا در چارچوب مباحثی مانند ارزش یورو، ‏افزایش شکاف اقتصادی، رشد روند واگرایی، افزایش بیکاری، گسترش ناآرامی‌های اجتماعی و سقوط زودهنگام برخی دولت‌های حاکم، رشد ملی‌گرایی ‏افراطی و گرایش‌های ضد اروپایی، خروج انگلستان از اتحادیه اروپا و مطرح ‏شدن احتمال فروپاشی حوزه مالی یورو، تاثیر فراوان داشت و هنوز هم بر ‏طرف نشده است.‏

ریاضت‌های اقتصادی دیکته شده از طرف اتحادیه اروپا با پیروی از نسخه‌های ‏اقتصاد نئولیبرالی، با خصوصی کردن‌های گسترده و تضعیف مستمر قوانین و ‏قراردادهای کار، پایه‌های «دولت رفاه» را فرسوده کرده است.

ریاضت‌های اقتصادی از طرف اتحادیه اروپا در تمام کشور‌های اروپائی و بویژه ‏در کشور‌های ایتالیا، اسپانیا و یونان باعث شدند که دولت‌های دست راستی این ‏کشور‌ها در اولین گام خود بودجه‌های خدمات اجتماعی و سیستم بهداشتی را ‏بطور چشم گیری کاهش دهند.

امروز در شرایط بحران کرونا نتیجه کاستن بودجه‌های سیستم بهداشتی و درمان ‏را در کشور‌های ایتالیا و اسپانیا به روشنی می‌توان دید.‏ کمبود تخت‌های مراقبت ویژه (در ایتالیا ۵۲۰۰ تخت در مقایسه با آلمان ۲۸۰۰۰ تخت‏‏) نبود وسائل ایمنی از ماسک‌های ویژه و غیره و غیره که باعث نرخ بالای مرگ و ‏میر در این کشور‌ها شده است.

در فرانسه تنها ۱۷ هزار تخت بیمارستان طی سال‌های اخیر از بین رفت است و ‏کلیه مراکز درمانی با کمبود منابع و امکانات مالی و کادر پزشکی روبرو هستند.‏

سال‌هاست که موج واگذاری بیمارستان‌ها به بخش خصوصی با هدف سود‏آوری حداکثری در تمام کشور‌های اروپائی در جریان است. سالهاست (نه امروز ‏پس از شیوع ویروس کرونا) که هزاران پزشک و پرستار و کادر درمانی در کشور‌های اروپائی با اعتصاب‌ها و اعتراض‌های سراسری خود نسبت به نابودی ‏تدریجی سیستم بهداشت و درمان در کشور‌های خود در نتیجۀ خصوصی سازی‌های بی‌وقفه هشدار می‌دهند.‏

حال پس از همه‌گیر شدن ویروس کرونا امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه ‏که یکی از از طرفداران پروپا قرص اقتصاد نئولیبرالی و بازار محور به حساب ‏می‌آید در پیام تلویزیونی خود به مناسبت همه گیر شدن ویروس کووید ۱۹می‌گوید:‏

‏«این پاندمی به روشنی نشان می‌دهد که نباید تمام بخش‌های تولید و توزیع و ‏‏«دولت رفاه» را به بازار محول کرد. دیوانگی محض است که دولت کنترل بخش‌های مربوط به رفاه عمومی، تغذیه، بهداشت و درمان و امنیت را به بخش ‏خصوصی واگذار کند.‏‏ دولت باید در فرانسه و در اروپا کنترل دوباره را بر روی این بخش‌ها بدست آورد ‏و استقلال و سرنوشت این بخش‌ها را تضمین کرده و کاملن در دست گیرد »‏

‏۲ -جهانی شدن

به دنبال شیوع ابولا در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ سازمان جهانی بهداشت و بانک ‏جهانی و یک کارگروه بحران سازمان ملل در امور بهداشت GPMB ‏‏(‏The Global Preparedness Monitoring Board‏)‏، در گزارشی هشدار دادند که با جهانی شدن اقتصاد با گسترش و جهانی شدن ‏ارتباطات و تجارت در کنار رشد بی‌سابقه گردشگری و روند تغییرات اقلیمی و ‏افزایش خیل پناهجویان و پناهندگان در سطح جهان به همراه افزایش ناامنی‌ها ‏در سطح بین‌المللی، جهان در یک وضعیت اضطراری قرار گرفته است. این ‏گزارش هشدار می‌دهد که بیماری‌های بی‌شمار و همه‌گیر و از جمله یک ‏پاندمی بسیار کشنده ناشی از یک پاتوژن تنفسی جهان ما را تهدید می‌کند. این ‏بیماری همه‌گیر می‌تواند ۵۰ تا ۸۰ میلیون نفر در جهان را به هلاکت برساند و ۵ ‏درصد از اقتصاد جهان را ویران کند.‏

این گزارش در پایان به این نتیجه می‌رسد که دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی ‏برای مقابله با این پاندمی (اپیدمی یا شیوع جهانی یک بیماری) بزرگ به هیچ ‏وجه آماده نیستند.‏
حال در پرتو گزارش این سازمان‌ها کارنامه دولت‌ها و سیاستمداران را بر پایه ‏آنچه که در بالا نوشته شد چگونه باید ارزیابی کرد؟

این دولت‌ها به جای اینکه در سیستم بهداشت و درمان سرمایه‌گذاری کنند به ‏جای اینکه همکاری‌های علمی و مالی بین‌المللی خود را در مبارزه با این پاندمی ‏گسترش دهند به جای اینکه سیستم بهداشت و درمان گسترده‌ی جهانی بوجود ‏آورند که همه در تمام کشور‌ها از آن برخوردار باشند به جای همکاری وسیع با ‏سازمان بهداشت جهانی برای آماده ساختن تمام کشور‌ها برای مقابله با این ‏پاندمی، به کم کردن بودجه سیستم بهداشت و درمان خود اقدام کردند و امکان ‏بوجود آمدن چنین پاندمی را کتمان و دیوار ملی‌گرای را بلندتر کردند.‏

باور نکردنی است که امروز در تمام دنیا ابتدائی‌ترین وسائل برای پیشگیری و ‏گسترش این اپیدمی کمیاب است. ماسک و دیگر وسائل ایمنی برای کادر پزشکی ‏وجود ندارد و در بازار سیاه ارائه می‌شود. ‏امروز بر سر خرید ماسک، رو پوش ایمنی که ارزش یک یا دو سانت داشتند در ‏بازار جهانی جنگی سخت در گرفته است.‏

ویروس کرونا مانند کودکی بی‌گناه امروز فریاد می‌زند پادشاه برهنه است.‏

برای ویروس کرونا مرز‌های کشوری بی‌اعتبار است، ویروس کرنا نشان داد که ‏برایش تبعه چین، ایران، ایتالیا و فرانسوی فرقی نمی‌کند، نشان داد که برای او ‏فقیر و ثروتمند فرقی نمی‌کند و سرنوشت یک چینی با یک ایرانی و یک امریکائی ‏بهم گره خوره است. هیچ ملت و کشوری به تنهائی قادر به مبارزه با آن نیست.‏

‏یووال نوح هراری، نویسنده و مورخ اسرائیلی در مقاله‌ای در نشریه تایم در رابطه ‏با پاندمی کرونا می‌نویسد:‏

جهان برای مبارزه با پاندمی کرونا باید بر تلاش‌های خود بر علیه فقر و ‏محرومیت بیافزاید. دولت‌ها باید کوشش‌های ویژه و موثر ی برای فراگیرشدن و تقویت ‏سیستم درمان و بهداشت جهانی بکار گیرند. به گفته این مورخ و نویسنده «دنیا حتی اگر به واکسن کرونا دسترسی یابد ولی به ‏این درک نرسد که این واکسن باید در دسترس همگان قرار گیرد و درمان و ‏بهداشت باید در همهٔ جهان به یکسان تقویت گردد فردا ویروس مهلک‌تری در ‏انتظارمان خواهد بود..»‏

امروز ویروس «کووید۱۹» جهانی اندیشیدن را به ما تحمیل کرده است امیدوارم ‏فردا آنرا فراموش نکنیم. ‏
‏ ‏
‏۳. محیط زیست

ویروس کرونا نشان می‌دهد که زیر پا نهادن کلیه مرزها و قوانین زیست‌شناسی، ‏طبیعی و بهره‌کشی بی‌حد وحصر از طبیعت چه پیامد‌هائی برای تمام جامعه ‏بشری بهمراه می‌آورد.‏

تخریب وحشیانه اکوسیستم بدست انسان‌ها، ما را بیش از هر زمان دیگری به ‏حیات وحش نزدیک کرده است.
‏
کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند درصورتی که بشر به اقدامات خود در ‏راستای تخریب طبیعت و منابع طبیعی، جنگل‌زدایی و شکار حیوانات پایان ندهد، در صورتی که روند نادیده گرفتن ارتباط بین بیماری‌های عفونی و نابودی طبیعت ‏ادامه پیداکند در آینده شاهد شیوع بیماری‌هایی دیگری همچون «کووید۱۹» ‏خواهیم بود.‏

اما باید هشیار بود که اثرات بحران کرونا بر اقتصاد ملی و جهانی و کمبود منابع ‏مالی پس از این بحران می‌تواند بار دیگر بهانه‌ای باشد در دست نئولیرال‌ها تا ‏جلوی اجرای طرح‌های محیط‌ زیستی، از جمله استفاده از انرژی خورشیدی، بادی ‏و ... را بگیرند. هم اکنون کاهش بی‌سابقه و تاریخی قیمت نفت در بازارهای ‏جهانی که بازتابی از بحران شیوع کرونا در جهان است، می‌تواند استفاده از نفت ‏ارزان را دوباره جایگزین منابع دیگر انرژی نماید و بر بحران محیط ‌زیستی بیفزاید.‏

‏۴- شیوه کار و تغییر معنای آن

امروز در عصر کرونا میلیونها انسان در خانه‌هایشان در حال قرنطینه بسر می‌برند.‏ شرکت‌های گوگل، مایکروسافت،‌ توییتر، هیتاچی، اپل و بسیاری دیگر از ‏شرکت‌های فراملی در تمام جهان در این شرایط به کار در منازل روی آورده‌اند.‏ هم اکنون ویروس کرونا تمرکز نیروی کار در محیط‌های بسته و ثابت را زیر ‏سئوال برده است.‏

سالهاست که جامعه‌شناسان و پژوهشگران علوم اجتماعی در باره اثرات دنیای ‏دیجیتال بر بازار کار ، شیوه کار، دگردیسی کار و معنای آن تحقیق می‌کنند. ‏دانشمندان معتقدند و هشدار می‌دهند که بینش اقتصاد نئولیبرالیستی و بازار‏محور به کار و شیوه کار و تقسیم کار، در آینده جوامع ما را با مشکلات فاجعه ‏باری روبرو خواهد کرده و باعث ناآرامی‌های گسترده خواهد شد. این ‏دانشمندان تنها راه پیشگیری را گریز از این بینش اقتصادی و روی آوردن به ‏اقتصادی استوار بر تولید «توسعه پایدار» و جوامعی که استوار بر پایه ارزش‌های انسانی، همبستگی، تعاونی و حفظ محیط زیست بنا شده باشد می‌دانند.

پرسش نهايى اين است كه آيا دولت‌مردان، مسئولین امور اقتصادی، مالی، ‏بهداشتی و تک تک ما پس از بحران «كووید ١٩» درس‌های لازم را برای دفاع از ‏اين سياره به نام کره زمین خواهیم گرفت؟