مهندس تقی توکلی
به‌یاد ایران‌ساز و کارآفرین بزرگ، مهندس توکلی
محمد ارسی
سه شنبه ۱۸ دی‌ماه مهندس محمدتقی توکلی در سن ۸۷ سالگی در زادگاهش شهر تبریز درگذشت؛ ایرانیان آگاه و وطن‌دوست، به‌ویژه تبریزیان با آن فرزند دانا و نوآور و کارآفرینشان برای ابد خداحافظی کردند و با اشک وحسرت و آه از این که زمان حیات آن شخصیّت برجسته، قدرش دانسته نشد افسوس خوردند!
خانواده‌ی اجدادی مهندس تقی توکلی از ساکنان ارمنستان و جدّ بزرگ او محمدصفی ایروانی خان ایروان بوده؛ بعد از عهد نامه ترکمن‌چای و از دست رفتن هفده شهر قفقاز، «خان ایروان» خانواده‌ی خود را راهی ایران می‌کند. آنها ساکن تبریز می‌شوند و به تجارت و بازرگانی می‌پردازند و به ثروت و مکنتی می‌رسند.
حاج علی‌عسگر توکلی پدر بزرگ مهندس توکلی که شخص معتبری شده بوده با مشروطه‌خواهان خاصه با خود ستارخان رابطه دوستی برقرار می‌کند، گفته می‌شود که مرتضی یکی از فرزندان او که مشروطه خواه مبارزی بوده در جنگ‌های تبریز به شهادت می‌رسد. بهمین سبب هم وجهه ملی و اخلاقی خانواده توکلی بالاترمی‌رود.
حاج علی‌عسگر توکلی که تاجری موفق و آشنا به امور و نیازمندی‌های آن روز ایران بوده در سال ۱۲۹۷ شمسی یعنی در سال پایانی جنگ جهانی اول - ۱۹۱۸میلادی - کارخانه کبریت‌سازی توکلی را تاسیس می‌کند و گامی اساسی در راستای رشداقتصاد ملی برمی‌دارد.
البته سال‌ها پیش یک کارخانه‌ی کبریت‌سازی با سرمایه بیست هزار لیره در منطقه الاهیّه تهران تاسیس شده بود چون با کبریت اتریش و سوئد نتوانست خوب رقابت کند، ورشکست شد و از میدان به‌در رفت؛ ولی با درایت و مدیریت خانواده توکلی به ویژه با ابتکارات و نوآوریهای شخص مهندس توکلی که بعد از فوت پدر در سال ۱۳۳۷شمسی اداره ی امور «کبریت‌سازی» به او محوّل شده بود، کبریت‌سازی توکلی با ۸۰۰ کارگر و ده‌ها کارمند، محکم واستوار برقرار ماند و به یکی از مهمترین موسسات تولیدی ایران تبدیل گردید، و به گفته توده ملت ایران، خانه‌ی ایرانیان را گرم و روشن کرد!
اما کار مهم ِمهندس توکلی نقش تعیین کننده‌ی ست که او در روند صنعتی شدن ایران دردهه ۱۳۴۰ شمسی ایفاء کرد: تاسیس کارخانه ماشین‌سازی تبریز، کمپرسورسازی، پمپ ایران، موتوژن، شرکت گسترش صنایع ریلی، کارخانه تولید نئوپان، ساخت فورمیکا، کارخانه کابینت سازی و چندین موسسه تولیدی و صنعتی دیگر مثل تاسیسات مس کرمان را مدیون همّت بلند آن کار آفرین نمونه هستیم که تلاش برای رشد و توسعه صنعتی ایران را وظیفه اصلی خود و تکلیف فوری هر فرد مردم‌دوست و ایران‌خواهی تلقی می‌کرد! اینجانب دربحث وگفتگوهای تلفنی بارها ازو شنیدم که موکداً می‌گفت:
- «خواست آزادی و دموکراسی، حق طبیعی ملت و روشنفکران ایران است، ما هم باید دموکراسی و آزادی داشته باشیم ولی با توسعه‌ی اقتصادی و صنعتی است که شرائط تاسیس آزادی و دموکراسی فراهم می‌شود. اگر استقلال و اقتدار ایران را می‌خواهید، غیر از توسعه اقتصادی و صنعتی راه دیگری وجود ندارد که برای ایران اقتدار و استقلال بیاورد. حتی حفظ تمامیت ارضی ایران هم رابطه‌ی تنگاتنگی با توسعه اقتصادی و صنعتی شدن ایران دارد، اگر تجزیه‌طلبان الساعه جرئت پیدا کرده و سرصدا راه انداخته‌اند به این سبب است که از نظر اقتصادی و صنعتی ضعیف و فقیریم؛ اگر ایران ما صنعتی و ثروتمند و نیرومند بشود، هیچ جمع و قومی به فکر جدایی نمی‌اُفتد اگر زور هم بیاوریم هیچ نقطه و منطقه‌ای به تجزیه ایران عزیز تن نمی‌دهد...»
وی می‌گفت و چه درست می‌گفت:
- «اگر عدالت اقتصادی و اجتماعی می‌خواهید حتی خواهان سوسیالیزمی اعتدالی و واقعا دموکراتیک هستید، باید اول ایران صنعتی و ثروتمند و معتبری ساخته باشید تا به توده‌ی ملت هم رفاه و آسایشی بدهید...»
از چنین نقطه نظری بود که از روشنفکران و گروه‌های چپی و اسلامی‌های انقلابی، سخت اما مشفقانه انتقاد می‌کرد و می‌گفت:
- «در دهه ۱۳۴۰ شمسی که با تلاش و کوشش شبانه روزی سرمایه‌داران و کارآفرینان ملی، مملکت در مسیر صنعتی و ثروتمند شدن حرکت می‌کرد و مراحل مختلف عقب ماندگی را یک به یک پشت سرمی‌گذاشت، روشنفکران و چپ‌گرایان ما که دانشگاه‌ها و مراکز عالی آموزشی را زیر نفوذ خود داشتند، به جای حمایت و انتقاد سازنده از کارآفرینان و سرمایه‌داران ملی که موتور اصلی ترقی و تعالی ایران محسوب می‌شدند، به دشمنی پرداختند و با جعل اصطلاحات دهان‌پرکنی چون سرمایه‌داری وابسته و کمپرادور، سرمایه‌داران ملی و کارآفرینان مبتکر را کوبیدند و نزد عوامالناس سکّه یک پول کردند؛ آن روشنفکران به جای نقد سرمایه‌داری دولتی، و انتقاد قاطعانه از رانت‌خواری و فساد اداری و دلّال‌بازی، به بورژوای ملی و کارساز حمله کردند؛ مضرتر و بدتر اینکه ثروت را معصیت، و فقر را مزیتی شمردند، به جای تلاش برای تولید ثروت، دائم به توزیع ثروت اندیشیدند؛ نهایت اینکه قدر رشد و توسعه صنعتی، و ارزش کارآفرینان ملی دانسته نشد، نتیجه: تخریب و فساد و تباهی اقتصادی نابودگری است که با انقلاب اسلامی دامن ملت ایران را گرفت و ما را چنین نحیف و ضعیف و درمانده کرد!»
باری با انقلاب اسلامی، ماشین سازی تبریز را بدون ارائه دلیلی مصادره و نسبت به خود مهندس توکلی سخت بی‌مهری و نانجیبی کردند؛ او امّا دست از مهر ایران نشُست، وقتی اندک زمینه‌ای برای خدمت به ایران دید، تردیدی به خود راه نداد، به میهن بازگشت و مشغول به کار و تلاش شد!
افتخار جاودان بر او و بر خاندان او!
محمد ارسی شیکاگو
.(JavaScript must be enabled to view this email address)
■ جناب آقای ارسی، این بهترین مقاله‌ای است که من از شما خواندم. منهم زنده یاد تقی توکلی را از نزدیک می‌شناختم و همین سخنان را از او شنیده‌ام. روز نجات ایران زمانی فرامی‌رسد که مردمان این سرزمین کهنسال بدانند کلید مبارزه با فقر و انحطاط در دست کسانی چون تقی توکلی است. این‌ها هستند که ثروت خلق می‌کنند، فرصت‌های شغلی به وجود میآورند و با صدور کالا، به کشور ارز میآورند. شوربختانه کسانی چون توکلی‌ها به دست ایدئولوگ‌ها و پرت و پلاگویان سرخ و سیاه از صحنه رانده شدند و کشور ما به روزی افتاد که امروز می‌بینیم. فقری که شاهد گسترش آن در کشور هستیم نه با دعا از میان می‌رود نه با شعر انقلابی. بازگشت امید به هزاران جوان ایرانی، که امروز جز آواره شدن چشم‌اندازی ندارند، مشروط به سرمایه‌گذاری و کار آفرینی توکلی‌ها است.
کوتاه سخن آنکه زمانی ایران دوباره جان می‌گیرد که، که فارغ از مزاحمت «برادران» و «رفقا»، فضای کسب و کار برای کسانی چون توکلی‌ها دوباره مساعد شود. خلق ثروت و اشتغال را باید به این ها سپرد، نه به مدعیان پر حرفی که در عمر خود یک کارخانه ندیده‌اند و با ابتدایی‌ترین مفاهیم علم اقتصاد بیگانه‌اند. این یکی از مهمترین درس‌هایی است که در پی چهل سال انحطاط بیشتر و بیشتر در ذهن‌ها جا باز می‌کند. مقاله شما نشانه‌ای است از این تحول بزرگ.
فریدون خاوند
