این یادداشت تلاشی است برای بررسی نکاتی درباره چالشها و شکاف اطلاعاتی آمریکا در ایران و به‌هیچ‌وجه به معنای تایید اتهامات وارده به فعالان «حیات وحش میراث پارسیان» و یا درستی محکومیت دو تابعیتی‌های زندانی در جمهوری اسلامی نیست.

کاووس سید امامی، استاد دانشگاه امام صادق و مدیرعامل «حیات وحش میراث پارسیان» جان خود را در زندان از دست داد. مقام‌های جمهوری اسلامی می‌گویند او در زندان خود کشی کرده است ولی فعالان مدنی و نهاد‌های حقوق بشری خواستار انجام تحقیقات مستقل در این زمینه و پاسخگویی قوه قضائیه جمهوری اسلامی شده‌اند.

عباس جعفری دولت‌آبادی، دادستان عمومی و انقلاب تهران، با وارد کردن اتهام جاسوسی به کاووس سید امامی و دیگر بازداشت شدگان گفته است این افراد با راهنمایی افسران اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل ماموریت‌ داشتند در جامعه علمی ایران نفوذ کنند و به جمع‌آوری اطلاعات از اماکن حیاتی ایران از جمله پایگاه‌های موشکی بپردازند.

اتهام‌های وارد شده از سوی دادستان تهران پرسش‌های زیادی را به ذهن متبادر می‌کند از جمله ادعای حضور افسر اطلاعاتی آمریکا در منزل کاووس سید امامی و اینکه او چگونه به ایران آمد؟ سازمان‌های اطلاعاتی جمهوری اسلامی با ادارک ماوقع و پس‌نگری به این نتیجه رسیده‌اند یا اینکه از ابتدا از این امرآگاه بودند؟ این آمریکایی، اگر وجود خارجی داشته باشد، با چه گذرنامه‌ای به ایران آمد؟

امید است که مقام‌های قضائی در آینده به این پرسش‌ها و پرسش‌های مطرح دیگر پاسخ دهند، گو اینکه جمهوری اسلامی در کژآگاهی، پادآگاهی و قلب اخبار و اطلاعات در مورد دگراندیشان و مخالفانش و منتسب کردن آنها به سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی خارجی به ویژه آمریکائی و اسرائیلی، سابقه دیرینه دارد.

شکاف اطلاعاتی

با این‌همه و به‌رغم این رفتار جمهوری اسلامی، نمی‌‌توان تلاش‌های مخفیانه آمریکا و اسرائیل را برای کسب اطلاعات از وضع ایران از نظر دور داشت و یا انکار کرد. شواهد زیادی در این درباره وجود دارد. البته این کار نه بی‌بدیل است و نه به اسرائیل و آمریکا محدود می‌شود. سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی اغلب کشورها در سطح جهانی، به درجات مختلف و بنا به نیاز و توانائی‌شان، برای آگاهی و پیش آگاهی از وضع یکدیگر و باریک کردن شکاف اطلاعاتی‌شان در مورد کشورهای رقیب و یا دشمنان بالقوه فعالیت می‌کنند.

در این راستا، شکاف اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل در مورد جمهوری اسلامی محسوس است و اغلب کارشناسان غربی نیز آن را تایید می‌کنند. این شکاف باعث می‌شود که سیاست‌ورزان این کشور‌ها نتوانند پیش‌بینی‌های دقیقی از پیامد‌های تصمیمات و یا اقدامات احتمالی ایران داشته باشند. به بیان دیگر این کشورها در اکثر موارد قادر نیستند در مورد ایران به قطعیت برسند و یا پاسخی درست و حساب شده برای رویارویی با فعالیت جمهوری اسلامی و ظرفیت‌های آن در زمینه سیاسی، نظامی و یا استراتژیک داشته باشند.

شیوه‌های گردآوری، اهمیت اطلاعات انسانی

در مورد آمریکا، این شکاف اطلاعاتی عمدتاً از عدم حضورش در ایران و نداشتن سفارتخانه و دیپلومات‌ها و ماموران اطلاعاتی در کشور سرچشمه می‌گیرد. در دنیای اطلاعات به ویژه در زمینه نظامی، اطلاعات انسانی (هیوم اینت[۱]، جمع‌آوری اطلاعات از طریق جاسوسان، عوامل وابسته و خبردهنده‌ها) کماکان مهمترین شیوه دریافت و کسب اطلاعات است. شیوه‌های دیگر جمع آوری اطلاعات نیز از جمله اطلاعات سیگنالی (سیگ اینت[۲]، ره‌گیری سیگنالها و مخابرات)، اطلاعات الکترونیکی (اِل اینت[۳])، اطلاعات منابع آزاد (آز اینت[۴]، پایش منابع آزاد و رسانه‌ها)، اطلاعات تصویری و ماهواره‌ای (ایم انیت[۵]) مهم هستند ولی درجه اعتماد به آنها کمتر از اطلاعات انسانی است.

تصاویر ماهواره‌ای که عموماً دقیق هستند از نظر اطلاعاتی محدودیت‌های ویژه خود را دارند. در این باره دیوید آلبرایت، کار شناس هسته‌ای و رییس «موسسه علم و امنیت بین‌الملل» در آمریکا، می‌گوید تاسیسات مربوط به سانتریفیوژ‌ها ویژه‌گی خاصی ندارند و اگر یک کشور بخواهد آنها را مخفی کند، پیدا کردن آنها از طریق تصاویر ماهواره‌ای نا ممکن است. این تاسیسات را می‌توان به جای زیرزمین در روی زمین و در ساختمان‌های عادی و معمولی بر پا کرد و از این رو تصاویر ماهواره‌ای فایده چندانی نخواهند داشت و نمی‌توانند قصد و هدف کسانی که آنها را دایر کرده‌اند، بر ملا سازند.

کشور‌های گروه ۱+۵ پس از گفت‌وگوهای مطوّل با ایران بر سر برنامه هسته‌ای آن به برجام رسیدند. اما هنوز برخی از کشور‌های این گروه به ویژه آمریکا، به رغم مکانیزم‌های کنترل برای پای بندی جمهوری اسلامی به این توافقنامه، به ایران اعتماد ندارند و بر این باورند که این کشور در خفا برنامه‌ای برای دسترسی به کلاهک یا بمب هسته‌ای دارد و یا دستکم تحقیقات خود را ادامه می‌دهد تا پس از انقضای برجام به این سلاح‌ها دست یابد.

هم‌چنین در برخی موارد مقام‌های آمریکایی و یا اسرائیلی نتوانسته‌اند اقدامات و یا گفتار رهبران جمهوری اسلامی را به درستی تحلیل کنند و یا به قطعیت برسند. هنوز به دقت نمی‌دانند که تصمیم‌های مهم نظامی و سیاسی و استراتژیک چگونه و با چه اهداف کوتاه مدت و یا بلند مدت گرفته می‌شود و چه اشخاص و یا نهاد‌هایی در تصمیم‌های گرفته شده دخیل بوده‌اند و یا به نحوی قاطع بر آن تصمیم‌ها اثر گذاشته‌اند. شیوه‌های گردآوری اطلاعات، انبارسازی و پردازش آنها در مورد ایران و در زمانی که جهان به سرعت دوران گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعات محور را طی می‌کند، کاری بس دشوار است و همانگونه که اشارت رفت، این کار از شکاف اطلاعاتی و عدم حضور و نداشتن نفوذ کافی در ایران ناشی می‌شود.

منابع ، مشکلات و موفقیت‌ها

گو اینکه اطلاعات دریافتی حتی از طریق انسانی صد در صد قابل اطمینان نیست اما رخنه کردن ماموران اطلاعاتی کشورهای خارجی در جمهوری اسلامی نیز نا ممکن نمی‌باشد زیرا ایران مانند کره شمالی محیط کاملاً بسته‌ای ندارد.

اینکه آمریکا چه شماری از افراد را در سازمان‌های اطلاعاتی خود برای پایش (مانیتورینگ) جمهوری اسلامی و همچنین گردآوری اخبار، انبارسازی و پردازش آنها به اطلاعات گمارده است، بسیار محرمانه است. اما به گفته یک تحلیل‌گر پیشین سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، ده سال پیش، بیش از ۱۷۵ مامور اطلاعاتی و نزدیک به ۳۵ تحلیلگر در بخش ایرانِ آن سازمان اطلاعاتی کار می‌کرده‌اند.

پیش از روی کار آمدن دونالد ترامپ و اعمال محدودیت‌های سفر برای شهروندان برخی از کشور‌ها از جمله ایران به آمریکا، توجه سازمان اطلاعات مرکزی عمدتاً به شهروندان ایرانی- آمریکایی بود که شمارشان در کالیفرنیا متجاوز از ۵۰۰ هزار نفر است. رفت‌وآمد شمار زیادی از این شهروندان دو تابعیتی به ایران متداول بود و به گفته برخی از کارشناسان آمریکائی، تعدادی از آنها دانسته یا ندانسته منابع بالقوه‌ای برای کسب خبر و اطلاعات محسوب می‌شدند. محدودیت‌های دولت ترامپ و زندانی کردن شماری از شهروندان دو تابعیتی در ایران کار ماموران اطلاعاتی را دشوار کرده است.

در گذشته فعالیت‌هایی از این‌دست برای آمریکا نتیجه موثری به‌بار آورد. برای نمونه اطلاعات مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای مخفی جمهوری اسلامی در تاسیسات غنی‌سازی نطنز و یا تاسیسات آب سنگین اراک که از طریق ایرانیان ساکن آمریکا و از سوی مجاهدین خلق به آمریکا رسید. البته برخی بر این باورند که جاسوسان اسرائیل به فعالیت تاسیسات نطنز پی بردند و متعاقباً وجود آن را از طریق سازمان مجاهدین خلق برای جهانیان افشا کردند.

دست‌یابی ماموران آمریکا به لپ تاپِ حاوی داده‌هایی درباره موشک‌های قاره‌پیمای چند کلاهکی و هم‌چنین یک نمودار با مقیاس کوچک درباره مرکز تولید اورانیوم، نمونه دیگری از اطلاعات است که به گزارش برخی از رسانه‌های آمریکایی، یک ایرانی مقیم خارج در اختیار ماموران اطلاعاتی آمریکا گذاشته است. به رغم مهم بودن نفس این کار از نظر اطلاعاتی و برای آمریکا، اغلب کارشناسان هسته‌ای داده‌های حفظ شده در این کامپیوتر را ناچیز می‌شمارند.

البته در مواردی ممکن است پردازش و تحلیل خبرها به اطلاعات نادرستی منجر شود و یا خبر در اصل نادرست باشد همانگونه که در مورد سلاح‌های کشتار جمعی عراق رخ داد و سر آخر آشکار گردید که صدام حسین برنامه‌ای برای تولید سلاح هسته‌ای نداشت و لذا یکی از علل اصلی حمله به عراق بی‌پایه از آب در آمد.

لازم به توضیح است که جمهوری اسلامی به اهمیت اطلاعات و تلاش‌های آمریکا در این راستا واقف است و سازمان‌های اطلاعاتی ایران از نظر اطلاعات انسانی چه در داخل و چه در خارج به ویژه در کشور‌های همسایه بسیار فعال‌اند. با این‌همه ماموران اطلاعاتی آمریکا در مواردی در سازمانهای ایران نفوذ کردند از جمله در سال ۱۳۶۸ که بنا به اخبار انتشار یافته، ماموران یاد شده توانستند همکاری شماری را در نیروهای هوائی و زمینی، بخش خصوصی و بخش خدمات دولتی ایران جلب کنند. آیت‌الله ریشهری، وزیر اطلاعات وقت جمهوری اسلامی، در فروردین همین سال از رخنه سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا در جمهوری اسلامی و وارد کردن «ضربه سنگین» به سازمان سیا خبر داد.

در مقابل، در پی بمب‌گذاری مرگبار منتسب به جمهوری اسلامی در برج‌های خُبَر در عربستان سعودی در تیر ۱۳۷۵، آمریکا طی «عملیات یاقوت کبود» نقاب از چهره ماموران اطلاعاتی و امنیتی ایران در سراسر جهان برداشت.

در ضمن ایران به رغم پیشرفت قابل ملاحظه‌اش در زمینه سایبری و اطلاعات تهدیدات سایبری[۶] که برخی از کارشناسان آمریکایی نیز آن را تایید کرده‌اند، در تیرماه ۱۳۸۹ بوسیله بدافزار رایانه‌ای استاکس نت صدمات شدیدی را متحمل شد و شمار زیادی از سانتریفیوژهای آن از کار بازماندند. برخی از کارشناسان رایانه‌ای، استاکس‌نت را محصول مشترک آمریکا و اسرائیل معرفی کرده‌اند.

کلام آخر اینکه سابقه جمع‌آوری اطلاعات که در میان عامه مردم به عنوان جاسوسی شناخته می‌شود به قدمت تاریخ بازمی‌گردد گو اینکه ایجاد دوایر و سازمان‌های ویژه برای تخصصی و دایمی کردن این کار از میانه قرن نوزدهم آغاز شد و سیر تکاملی آنها در اکثر کشور‌های جهان کماکان ادامه دارد. در عصر حاضر که مملو از روش‌های پیچیده و هوشمندانه در دنیای اطلاعات است، هر کشوری که فن جمع‌آوری اطلاعات را بهتر بشناسد و به هنگام و موثرانه از آن بهره گیرد، موفقیت و برتری خود را نسبت به رقبا و دشمنانش تضمین کرده است.

پایان

——————————
[۱] Human Intelligence, HUMINT
[۲] Signal Intelligence, SIGINT
[۳] Electronic Intelligence, ELINT
[۴] Open Source Intelligence, OSINT
[۵] Imagery Intelligence, IMINT
[۶] Cyber Threat Intelligence, CTI