ارتش روزنامه‌نگاران در پی یك داستان مشترك
سلام، من جان دوئه هستم
زهرا چوپانكاره
اعتماد / یکشنبه ۲۲ فروردین ۱۳۹۵
«سلام! من جان دوئه هستم. علاقه‌ای به اطلاعات دارید؟» همین یك جمله ساده، آغاز همه‌چیز بود، نخستین تلنگر، تلنگری كه یك سال بعد چنان لرزه‌ای در دنیای سیاست به راه انداخت كه ختم شد به استعفای نخست‌وزیر ایسلند، پاسخگویی نخست‌وزیر انگلستان در برابر رسانه‌ها، خشم كرملین و هیاهویی بین‌المللی كه با انتشار «اسناد پاناما» به راه افتاد.
باستین اوبرمایر و فردریك اوبرمایر دو همكار در روزنامه زوددویچه سایتونگ آلمان هستند، روزنامه‌نگاران تحقیقی كه پیش از ورود به ماجرای اسناد پاناما هم روی گزارش‌های مشابهی در خصوص فرار مالیاتی شركت‌های بزرگ با كمك بانك‌ها و موسسات حسابرسی در سوییس و لوكزامبورگ كار كرده بودند و هر یك هم كارنامه درخشانی در نامزدی و دریافت جوازی معتبر روزنامه‌نگاری دارند. تماسی كه از سوی منبع ناشناس با آنها و روزنامه‌شان گرفته شد از ابتدا نشانه‌های روشنی از بزرگی خبر در خود داشت. منبعی كه این روزنامه‌نگاران می‌گویند كه هرگز ملاقاتش نكرده‌اند از ابتدا گفته بود كه «چند تا شرط را باید رعایت كنید. زندگی من در خطر است و برای همین فقط از طریق فایل‌های رمزگذاری شده با هم چت می‌كنیم.»
سباستین اوبرمایر به شبكه ای‌بی‌سی گفته است كه «منبع ما معتقد است كه شركت حقوقی موساك فونسكا در پاناما در حال وارد كردن آسیب‌های جدی به دنیا است و می‌خواهد كه این قضیه پایان گیرد. این یكی از انگیزه‌های اوست. به نظر ما منبع‌مان در معرض خطر بزرگی است چرا كه خیلی از آدم‌های درگیر این پرونده، نه‌تنها قدرتمند هستند بلكه از به كار بردن این قدرت ابایی ندارند.»
منبعی كه به قول آنها نه خواسته‌ای داشت و نه هیچ چشم‌داشت دیگری به جز رعایت موارد امنیتی، خیلی زود آغاز به ارسال مدارك كرد. آنچه حیرت روزنامه‌نگاران زوددویچه را برانگیخت همان ارقامی بود كه چند روز پیش چشم مخاطبان رسانه‌ها را در سراسر دنیا خیره كرد: ۵/ ۱۱ میلیون سند از شركت حقوقی موساك فونسكا به حجم ۶/ ۲ ترابایت كه امكان ردیابی میلیاردها دلار را در طول ۴۰ سال گذشته دراختیار می‌گذاشت.
اسناد از عكس گرفته تا فایل‌های پی‌دی‌اف و ایمیل به سوی روزنامه آلمانی سرازیر شد، گنجینه‌ای از اطلاعات كه بررسی و تحقیق در مورد آمار و ارقام و سرنخ‌هایش از توان تنها یك روزنامه خارج بود. دو روزنامه‌نگاری كه خود از اعضای كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی هستند، پیشنهاد دادند كه موضوع با این نهاد در میان گذاشته شود و از اینجا بود كه یكی از بی‌نظیرترین پروژه‌هایی گزارش تحقیقی مشترك در تاریخ ژورنالیسم جهان شكل گرفت: ۴۰۰ روزنامه‌نگار و ۱۰۰ رسانه از ۸۰ كشور جهان تبدیل شدند به تیمی و تحریریه‌ای واحد برای تحقیق در مورد اطلاعاتی كه امروز نتیجه آن را با عنوان «بزرگ‌ترین افشای مالی تاریخ» می‌شناسیم.
تحریریه‌ای به وسعت دنیا
كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی (ICIJ) سال ۱۹۹۷ و از سوی روزنامه‌نگار امریكایی، چارلز لوئیس تاسیس شد و به عنوان پروژه‌ای در زیرمجموعه «مركز صداقت برای مردم»(CPI) فعالیتش را آغاز كرد، مركزی كه هدف خود را این‌گونه اعلام كرده است: افشای سوءاستفاده از قدرت، فساد و قصور در انجام وظیفه توسط قدرتمندان و موسسات خصوصی در جهت ملزم ساختن آنها به عمل بر اساس صداقت، درستی و در اولویت قرار دادن منافع عمومی.
در سایت كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران، لزوم وجود چنین نهادی این‌گونه اعلام شده: «جهانی‌شدن و توسعه، فشار بسیاری بر جوامع انسانی وارد آورده است و تهدیدهای جدی از سوی صنایع آلوده، شبكه‌های بین‌المللی تبهكاری، سركشی دولت‌ها و اقدامات چهره‌های قدرتمند تجاری و دولتی را در پی دارد. محدودیت پوشش و منابع رسانه‌ها یارای برابری با قدرتی كه ممكن است به منابع عمومی وارد شوند را ندارند. شبكه‌های خبری و روزنامه‌های بزرگ دفاتر خارجی‌شان را می‌بندند، بودجه‌های سفر و گزارش‌های تحقیقی‌شان را كاسته‌اند. ما داریم چشم و گوش‌های‌مان را در سراسر جهان از دست‌می‌دهیم آن هم در زمانی كه بیشترین نیاز را به آنها داریم.»
پروژه‌های این كنسرسیوم به صورت معمول براساس كارهای تحقیقاتی تیم‌های روزنامه‌نگار «از سه تا ۱۰۰ نفر» تعریف می‌شود. در طول سالیان گذشته تیم‌هایی كه از طریق این پروژه تشكیل شده‌اند گزارش‌هایی افشاگرانه و تحقیقی درباره قاچاق به دست شركت‌های چندملیتی تنباكو، سندیكاهای سازمان‌یافته جرم‌و جنایت، كارتل‌های نظامی خصوصی، قراردادهای مربوط به جنگ‌های عراق و افغانستان و... منتشر كرده‌اند.
سایت، ایمیل و شبكه‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران تحقیقی همیشه آماده است تا ایده‌ها و اطلاعات را از سرتاسر دنیا دریافت كند، چه از طریق مردم عادی كه سرنخی برای داستانی تازه دارند و چه از طریق روزنامه‌نگارانی كه فكر می‌كنند از طریق این پروژه گزارشی بهتر و معتبرتر را می‌توانند روایت كنند. عضویت در این شبكه از روزنامه‌نگاران تنها از طریق دعوت به كار آنها از سوی كنسرسیوم امكان‌پذیر است هرچند در سایت این مركز اعلام شده كه روزنامه‌نگارانی كه تمایل به عضویت دارند، می‌توانند رزومه و نمونه گزارش‌های تحقیقی خود را برای آنان ارسال كنند تا شاید چهره تاكنون ناشناخته‌ای از میان آنان پیدا شود و به تیم بپیوندد، ورود اعضای تازه به صورت عمومی در سایت اعلام می‌شود تا همه نام و چهره و سوابق عضو جدید را بشناسند.
سال ۲۰۱۳ میلادی وقتی كه این مركز اسناد و گزارش‌های خود را در خصوص فرارهای مالیاتی از طریق بیش از ۱۰۰ هزار حساب در جزایر مختلف در سراسر دنیا منتشر كرد، توضیح داد كه دولت‌های زیادی برای دسترسی به تمامی اسناد با آنها تماس گرفته‌اند اما این نهاد می‌گوید كه هرگز بجز گزارش‌هایی كه از طریق رسانههای همكار و داوطلب منتشر می‌كند، هیچ سندی را به دست دولت‌ها نمی‌سپارد.
روزنامه‌نگاران این مركز موضوعات را از طریق پیشنهادهایی كه اعضا مطرح می‌كنند، مورد بررسی قرار می‌دهند و برمی‌گزینند. ماجرای رسیدگی به پرونده‌های مربوط به فرارهای مالیاتی موضوعی بود كه نخستین‌بار در نشست كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی در آخرین ماه‌های سال ۲۰۱۱ در كی‌یف اوكراین مطرح شد، یك تیم ۱۰ نفره هسته‌ای از اعضای حاضر و علاقه‌مند به موضوع تشكیل شد و بعد دامنه كار از طریق اعلام موضوع به تمامی اعضای كنسرسیوم گسترش پیدا كرد، بعد با كمك برخی از همین اعضا برخی خبرنگاران تحقیقی آزاد هم به تیم پیوستند.
این مركز در قضیه بررسی پرونده فرارهای مالیاتی همان سال تصمیم گرفت تا به سراغ مراكز روزنامه‌نگاری تحقیقی هم برود و تنها به افراد بسنده نكند، همین شد كه به عنوان نمونه مركز روزنامه‌نگاری تحقیقی رومانی هم به این پروژه پیوست و به عنوان هاب روزنامه‌نگاری تحقیقی در اروپای شرقی مشغول پیگیری و بررسی این موضوع شد.
چنین سابقه‌ای بود كه بعدتر ختم شد به افشاگری درباره شركت‌ها و بانك‌ها در سوییس و لوكزامبورگ و بعد هم منبع ناشناسی پیدا شد كه چند سال بعدتر با زوددویچه و روزنامه‌نگارانش كه در تحقیقات و نشر گزارش‌های پیشین این مركز همكاری داشتند تماس گرفت تا ركورد جنجالی‌ترین گزارش مالی تاریخ را بشكند.
پیمان سكوت رسانه‌ای
مقدمات كار از سال ۲۰۱۳ فراهم شده بود، همان زمانی كه برای تحقیق و انتشار پرونده فرارهای مالیاتی چانه‌زنی و گفت‌وگو با رسانههای همكار بر سر حفظ سكوت و خویشتن‌داری آغاز شد تا هیچ كدام پیش از زمان و موعد مقرر دست به انتشار گزارش‌ها و اسناد نزنند. معاون دبیر كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی در گفت‌وگو با شبكه یورونیوز گفته است كه تنها راه بررسی این میزان اطلاعات گسترده استفاده و همكاری با همكاران محلی از سراسر دنیا بود تا واقعی‌بودن اطلاعات و ارتباط میان آنها مورد بررسی قرار گیرد و به همین دلیل: «ما ریسك و استرس به اشتراك گذاشتن اطلاعات را با روزنامه‌نگارانی از سراسر دنیا پذیرفتیم.»
با این حال مارینا واكر هم توضیح می‌دهد كه تجربه قبلی در چنین كاری كمك بزرگی به شكل‌كیری كار كرده است: «مزیت كنسرسیوم ما این است كه یك شبكه از پیش شكل‌گرفته از روزنامه‌نگاران داریم. همه آنها را می‌شناسیم و قبلا با آنها در «سویس لیكس» و بسیاری از پروژه‌های دیگر همكاری‌هایی داشته‌ایم. بنابراین همه آنها را به خوبی می‌شناسیم و اگر كسی بخواهد پیش از دیگران اقدامی انجام دهد متوجه می‌شویم. در صورت شكستن تعهد صورت گرفته آن فرد دیگر هرگز برای هیچ پروژه‌ای به كار گرفته نخواهد شد. در صورتی كه كنسرسیوم یا روزنامه‌ای در آلمان نیز بخواهد به تنهایی دست به انتشار بزند نیز ارزش پروژه یك‌دهم یا كمتر از زمانی خواهد بود كه تمامی اطلاعات و اسناد به شكلی همزمان در سراسر دنیا از چین تا شیلی منتشر می‌شوند.»
ایجاد هماهنگی میان گروه‌های روزنامه‌نگاران از فرهنگ‌های متفاوت، چك‌كردن سابقه كاری آنها و هماهنگی زمانی میان همه این موارد از جمله مسوولیت‌هایی بود كه خانم واكر در این پروژه بر عهده داشت. ابزاری برای گفت‌وگوهای محافظت‌شده در فضای اینترنت در اختیار اعضای تیم قرار گرفت تا از طریق آن با هم به مبادله اطلاعات بپردازند.
جرارد رایل، مدیر كنسرسیوم روزنامه‌نگاران تحقیقی به مجله «وایرد» گفته است كه: «اگر كسی می‌خواست نگاهی به اسناد برزیلی بیندازد، می‌توانست یكی از خبرنگاران برزیلی را پیدا كند و از او كمك بخواهد. می‌توانستید در این سیستم ببینید كه چه كسی بیدار و مشغول كار است و به راحتی با او ارتباط بگیرید. ما همه را تشویق می‌كردیم كه به بقیه بگویند مشغول انجام چه كاری هستند.»
و همه اینها از ابتدا تا انتها در سكوت برگزار شد، شاید همین باشد كه نامی از رسانههای بزرگ امریكایی در میان این همكاران رسانه‌ای نبود، تا جایی كه نشریه معروف نیویورك‌تایمز پس از انتشار گزارش اسناد پاناما مجبور شد به خوانندگان خود توضیح دهد كه نه اطلاعی از وجود چنین پرونده‌ای داشته و نه سندی برای بررسی. و اگر هم پس از انتشار گزارش درخصوص غیبت رسانههای بزرگ امریكایی گفت: «مدل كار ما بر اساس به اشتراك‌گذاشتن تمامی اطلاعات است، نه اینكه موردی را برای انتشار اختصاصی نگه داریم. بخش دیگری از كار هم توافق بر سر مساله زمان انتشار همزمان است.»
به همین دلایل است كه او با اشاره به اینكه رسانههای بزرگ همیشه گزینه‌های مناسبی برای همكاری نیستند در واقع اشاره‌ای دارد به این واقعیت كه نام‌های بزرگ رسانه‌ای در امریكا شاید كمتر به دنبال شریك باشند.
روزنامه‌نگاران تحقیقی تقدیم می‌كنند
بعد از یك سال دسته‌بندی و مطالعه و بررسی و تحقیق در مورد خط و ربط‌های موجود در اسناد پاناما زمان انتشار فرا رسید. سوم آوریل ۲۰۱۶ تبدیل شد به تاریخ انتشار خبر به همراه ۱۴۹ سند مربوط به پرونده پاناما. رسانه‌ها و روزنامه‌نگارانی كه ماه‌ها دندان روی جگر گذاشته بودند تا كار تكمیل شود سرانجام سكوت خود را همزمان شكستند تا با یك خبر و غوغایی كه در پی انتشار آن به پا شد سكوت یك‌ساله خود را جبران كنند.
بجز خبر و اسناد منتشرشده، میز كاملی برای مخاطبان چیده شده بود تا به هر نحوی كه می‌خواهند از این خوراك آماده خبری استفاده كنند؛ تبلیغ تاریخ انتشار كتاب «اسناد پاناما» روی سایت‌های فروش اینترنتی كتاب قرار گرفت، روزنامه‌نگاران روزنامه زوددویچه حساب‌های توییتر خود را فعال كردند، صفحه ویكی‌پدیای اسناد پاناما به سرعت تشكیل و به چندین زبان به روز شد، سایت كنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران بخشی مخصوص به اخبار و مقالات و موارد مربوط به پروژه جنجالی خود باز كرد، نام رسانههای همكار خود را در این صفحه قرار داد، تاریخچه شكل‌گیری و نحوه انجام كار را به اشتراك گذاشت و علاوه بر همه اینها مراجعان سایت می‌توانستند برای درك بهتر آنچه در پاناما گذشته است با یك بازی اینترنتی خود را سرگرم كنند.
بازی «پلكانی به سوی پناهگاه مالیاتی» به مراجعان سایت این امكان را می‌دهد تا با انتخاب یكی از شخصیت‌های فرضی تعریف‌شده در بازی (یك بازیكن فوتبال، یك سیاستمدار و یك تاجر) به كمك مدیران مالی و بانكداران، ثروت فرضی خود را در یكی از حساب‌های مخفی و به دور از خطر پرداخت مالیات پنهان كنند.
آنچه طی چند دهه اخیر بازی پنهان قدرت‌های سیاسی و تجاری و ورزشی و حتی سینمایی برای فرار از پرداخت مالیات بود حالا به صورت بازی آنلاین در اختیار عموم قرار گرفته است. نام و چهره تمامی رهبران سیاسی دنیا كه به نحوی با این پرونده در ارتباط هستند در این سایت قرار داده شد و بسیاری از رسانه‌ها از این طرح برای توضیح بهتر داستان به مخاطبان خود بهره بردند، تصاویری كه نشان می‌دهد كدام چهره‌ها به صورت مستقیم و كدام براساس رابطه و نزدیكان‌شان در زمره متهمان قرار می‌گیرند.
روزنامه‌نگارانی كه روی اسناد و مدارك كار كردند و سرنخ‌ها را به هم متصل كردند و رسانههای همكار در این پروژه مشخص هستند و در میان آنها نام‌های آشنایی از جمله بی‌بی‌سی و گاردین از انگلستان و لوموند فرانسه نیز به چشم می‌خورد و نام‌های آمده در لیست بلندبالای پاناما نیز نام‌های كوچكی نیستند، قدرت‌های بزرگی به شمار می‌روند كه ایستادگی در برابر آنها حتی با كمك اسناد و مدارك هم كار چندان راحتی نیست تا آنجا كه حتی روزنامه گاردین هم در صفحه اول خود برای انتشار خبر اسناد پاناما از عكس بزرگ رییس‌جمهور روسیه استفاده كرد. حال آنكه نخست‌وزیر انگلستان كه بخشی از دارایی‌های پدرش در لیست پاناما آمده یكی از بزرگ‌ترین چهره‌های موجود در اسناد است.
با این حال شبكه بودن خبرنگاران و انتشار و پیگیری همزمان گزارش توسط رسانههای همكار و بعد ورود مردم از طریق شبكه‌های اجتماعی به این موضوع سبب شد تا چهره‌های موجود در پرونده نتوانند از زیر نورافكن افكار عمومی بگریزند. نخست‌وزیر ایسلند پس از به خیابان آمدن و اعتراض مردم از سمت خود استعفا داد، از جمعیت 330 هزار نفری این كشور بیش از ۶۰ هزار نفر به خیابان آمدند تا نشان دهند فساد مالی در دولت‌شان را تحمل نمی‌كنند.
حالا پیگیری اخبار مربوط به اسناد پاناما همچنان ادامه دارد و البته انتظار اخبار تكمیلی پرونده می‌رود همان‌گونه كه در اخبار مركز رونامه‌نگاران تحقیقی بیان شده، یك ماه آینده منتشر شود.
نام‌ها، كشورها
بمب خبری اسناد پاناما با انتشار اسامی مربوط به پرونده منفجر شد. ردپای ۱۲ رهبر فعلی و پیشین كشورهای مختلف و ۶۰ نفر از نزدیكان آنان در این اسناد دیده می‌شود، چهره‌هایی از سرتاسر جهان.
گروه رهبران: پادشاه عربستان سعودی، امیر ابوظبی و رییس كشور امارات عربی متحده، امیر سابق قطر، نخست‌وزیر سابق قطر، نخست‌وزیر سابق اردن، رییس‌جمهور سابق سودان، نخست‌وزیر سابق اوكراین، رییس جمهور اوكراین، رییس‌جمهور آرژانتین، نخست‌وزیر سابق گرجستان، نخست‌وزیر ایسلند، نخست‌وزیر سابق عراق
گروه اقوام و خویشاوندان رهبران: پدر نخست‌وزیر انگلیس، پسر حسنی مبارك رییس‌جمهور سابق مصر، منشی شخصی شاه مراكش، فرزندان نخست‌وزیر پاكستان، پسر رییس‌جمهور سابق غنا، پسر نخست‌وزیر مالزی، دستیار دو رییس‌جمهور سابق آرژانتین، پیمانكار محبوب رییس‌جمهور مكزیك، خواهر پادشاه سابق اسپانیا، اعضای درجه اول خانواده رییس‌جمهور آذربایجان، دختر نخست‌وزیر سابق چین، برخی دوستان رییس‌جمهور روسیه، برخی اقوام رییس‌جمهور سوریه، برخی اقوام رییس‌جمهور آفریقای جنوبی، بیوه دیكتاتور سابق غنا
دیگران: محمد بن نایف بن عبدالعزیز ولیعهد و وزیر كشور عربستان سعودی، مایكل میتس عضو پارلمان انگلیس، محمد مصطفی یكی از چهره‌های كلیدی تشكیلات خودگردان فلسطین
ستاره‌ها: لیونل مسی (فوتبالیست)، آمیتا پاچان و جكی چان (بازیگر)، استنلی كوبریك و پدرو آلمادوار (كارگردان)
همه ماجرا با یك سلام شروع شد و یك پرسش: «آیا علاقه‌ای به اطلاعات دارید؟» پاسخ «بله» به این سوال آغاز ماجرایی بود كه هنوز ادامه دارد.
