در حاشیه‌ی موافقتنامه ژنو
شهلا صمصامی
در سه سالی که از ریاست جمهوری اوباما باقی مانده است پیش بینی می‌شود که دو موضوع مهم تعیین کننده سیاست داخلی و خارجی وی باشد. «اوباما کر» و موافقتنامه‌ی ژنو برای توقف تسلیحات اتمی با ایران.
به گفته‌ی یکی از مفسرین چنانچه اوباما بتواند با ایران روابط صلح آمیز برقرار کند، بالاخره جایزه صلح نوبلی که در ابتدای ریاست جمهوریش گرفت با معنی می‌شود.
مذاکرات ژنو و موافقتنامه‌ای که قرار است در ۶ ماه آینده مورد آزمایش قرار گیرد موفقیت بزرگی برای وزیر خارجه آمریکا «جان کِری» و برای سیاست خارجی آمریکا محسوب می‌شود.
شرایطی که چنین موافقتنامه‌ای را ممکن ساخت به غیر از فشار تحریم‌های اقتصادی و آمادگی دولت ایران، همچنین این واقعیت است که راه حل جنگ برای مشکل اتمی شدن ایران از نظر مردم آمریکا قابل قبول نبود.
دولت اوباما و سیاستمداران آمریکایی بر خلاف ادعای مخالفان، ساده لوحانه وارد مذاکرات نشدند. آن‌ها با بازی‌های سیاسی مقامات دولت ایران آشنایی کامل دارند و باز علیرغم فشارهای مخالفانی مانند دولت اسرائیل، چشم بسته و با اعتماد کامل با رئیس جمهور جدید ایران در پای میز مذاکره ننشستند.
واقعیت این است که شکست «جرج بوش» در سیاست خارجی‌اش در خاور میانه که منجر به طولانی‌ترین جنگ در تاریخ آمریکا شد، یعنی جنگ افغانستان که هنوز هم ادامه دارد، به اوباما این فرصت استثنایی را داد که بجای حمله نظامی از مذاکرات صلح آمیز در برخورد با مشکل ایران استفاده کند.
در این راستا البته اوباما نمی‌تواند فشار مخالفان در داخل و خارج از آمریکا را نادیده بگیرد. بسیاری چه بدلیل شاید مخالفت شخصی با وی و یا مخالفت با هر نوع مذاکره‌ای با دولت ایران امیدوارند شرایطی که برای این موافقتنامه گذاشته شده است از جانب ایران رعایت نشود و در نهایت مذاکرات با شکست روبرو شود. این ریسک بزرگی است که شخص اوباما و وزیر خارجه‌اش «جان کری» آنرا پذیرفته‌اند.
موافقتنامه ژنو
دست کم در یک دهه‌ی اخیر بار‌ها دولت‌های اروپایی و آمریکا کوشیدند بنحوی برای پایان دادن و یا محدود کردن برنامه‌های اتمی ایران به پای میز مذاکره بنشینند و هر بار بدلایلی موفقیت حاصل نشد.
موافقتنامه‌ای که در ۲۶ نوامبر بین ایران و نمایندگان شش کشور نیرومند به امضا رسید، بنظر برخی مفسرین یک معاهده تاریخی بود. اگر چه این یک موافقتنامه‌ی شش ماهه و موقت است ولی مجموعه‌ی عوامل بسیار مهمی توانست به صلح امکان جدید بدهد.
بطور یقین دولت جمهوری اسلامی بدلایل مختلف که شاید مهم‌ترین آن‌ها وخامت اوضاع اقتصادی ایران می‌باشد، با انتخاب رئیس جمهور جدید، موقعیت را برای تغییر سیاست خود مناسب دید. انتخاب آقای روحانی و وزیر خارجه‌اش ظریف که هر دو سوابقی در مذاکرات اتمی پیشین داشتند، چراغ سبز را به اتحادیه‌ی اروپا و آمریکا نشان داد.
برای آمریکا و بویژه پرزیدنت اوباما که حتا پیش از رسیدن به ریاست جمهوری گفته بود که حاضر است با ایران بر سر میز مذاکره بنشیند، این چراغ سبز فرصتی با ارزش بود که شاید بتواند مهم‌ترین تعهد سیاست خارجی‌اش را در دومین دوره ریاست جمهوریش به انجام برساند.
در این راستا جان کری شاید شریک بهتری بود تا هلری کلینتون. کری بعنوان یک سناتور با سابقه و کاندیدای ریاست جمهوری تجربه و آگاهی وسیعی در زمینه‌ی سیاست خارجی آمریکا داشت. در حقیقت کری از همان آغاز پس از دیدار‌هایش با نتانیاهو متوجه شد که کوشش وی برای صلح بین اسرائیل و فلسطین شانس کمتری خواهد داشت. ولی امکان مذاکره با ایران بیشتر است. باین گونه با پشتیبانی و اختیارات کامل از جانب اوباما به پای میز مذاکره نشست.
بر اساس موافقتنامه ژنو برای شش ماه ایران پذیرفته است که فعالیت‌های غنی سازی اورانیوم را در تأسیسات اتمی «فردو»، «نظنز» و تأسیسات نیمه ساخته‌ی «اراک» متوقف نماید. همچنین به آژانس اتمی اجازه‌ی بازرسی هر روزه از این تأسیسات را بدهد.
ایران نمی‌تواند به غنی سازی اورانیوم بالای۵ درصد ادامه دهد. در این موافقت نامه همچنین آمده است که ایران باید ذخایر اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی خود را خنثی کند و هیچ نوع سانتریفیوژ جدیدی نسازد. هم چنین از نصب و بکارگیری هر نوع سانتریفیوژ اضافی خودداری کند. این موافقت نامه با جزییات مفصلی تهیه شده که فعالیت‌های اتمی ایران را کاملا محدود می‌کند. ولی ایران ملزم به از بین بردن این مراکز نیست. این مورد ویژه از جمله تقاضای‌های دولت اسرائیل بوده است.
نیت اصلی برای محدودیت فعالیت‌های اتمی اینست که ایران نتواند بسادگی قابلیت ساخت بمب اتم را داشته باشد.
در مقابل برخی از تحریم‌های اقتصادی برداشته شده و یا کمتر می‌شود. برای مثال استفاده از طلا و یا فلزات قیمتی در معاملات و برخی بیمه‌ها آزاد شده و محدودیت در زمینه صنایع ترابری برداشته می‌شود. به این گونه لوازمی مانند قطعات تعمیر هواپیما و نظیر آنرا می‌توانند خریداری کنند.
این سبک شدن تحریم‌ها موقت است. شش کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین و آلمان که امضا کنندگان موافقتنامه هستند گفته‌اند که تحریم‌های مهم‌تر مربوط به صدور نفت و معاملات بانکی است که به مقدار قابل ملاحظه‌ای همچنان بجای خود باقی خواهد بود.
«جان کری» در مصاحبه‌ای گفته است که آزاد شدن برخی از تحریم‌های اقتصادی حدود ۷ میلیارد دلار به درآمد ایران می‌افزاید.
پرزیدنت اوباما بر اساس اختیارات قانونی که بعنوان رئیس جمهور دارد می‌تواند موافقتنامه مبنی بر کم شدن تحریم‌های اقتصادی را امضا کند و نیازی به رأی کنگره آمریکا نیست.
اسرائیل و عربستان
ماجرای اتمی شدن ایران دو کشور بسیار متفاوت و شاید بظاهر دشمن یکدیگر یعنی عربستان و اسرائیل را نزدیک‌تر کرده است.
از آغاز تأسیس کشور اسرائیل، عربستان سعودی از مخالفان بوده و در جنگ‌های علنی و غیر علنی علیه اسرائیل شرکت دست کم غیر مستقیم داشته است.
ولی با روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران و سپس با بوجود آمدن حزب الله لبنان و جنگ عراق که به روی کارآمدن حکومت شیعه‌ها انجامید، روابط ایران و عربستان هر چه بیشتر رو به تیرگی رفته و از جهاتی منافع سیاسی اسرائیل و عربستان در منطقه بهم نزدیک‌تر شده است.
عربستان بعنوان یک کشور مسلمان سنی و با ثروت سرشارش شاید برای سال‌ها مهم‌ترین قدرت منطقه بود. روی کارآمدن جمهوری اسلامی و قدرت یافتن شیعه‌ها در منطقه رقابت خصمانه‌ای بین این دو کشور بوجود آورد. بناگاه خطر دست یافتن ایران به بمب اتم موجودیت اسرائیل و عربستان را بنوعی به خطر انداخت.
اگر چه تهدیدهای ایران علیه اسرائیل بویژه در سال‌های اخیر بطور مستقیم و علنی بوده است ولی عملیات خصمانه غیر علنی علیه عربستان سعودی نیز وجود داشته است.
ناگفته نماند که هیچ کشوری در شرایط کنونی نمی‌خواهد ایران به بمب اتم دست یابد. باین دلیل مذاکرات اخیر در ژنو و موافقتنامه‌ای که برای ۶ ماه بسته شده است، عکس‌العمل مثبتی در بیشتر نقاط جهان داشته است. ولی ظاهراً دولت اسرائیل و عربستان سعودی چندان راضی و خشنود نیستند. البته برخی جمهوریخواهان در آمریکا و اصول گرایان ایران را نیز باید در این لیست قرار داد.
«نتانیاهو» این قرارداد را یک «معامله بسیار بد» نامید. عربستان سعودی پس از یکی دو روز تفکر در این زمینه گفت: «اگر حسن نیت وجود داشته باشد این موافقتنامهم می‌تواند قدم اولیه‌ای به سوی یک راه حل همه جانبه در مورد برنامه اتمی ایران باشد»
بنا بگفته‌ی مفسرین، مقامات سعودی در پشت درهای بسته، برای دست یافتن به نفوذ در منطقه در این رقابت ۳۴ ساله، احساس سرخوردگی و حتا ناتوانی می‌کنند.
در این چند ماهه اخیر در حالیکه مذاکرات در ژنو ادامه داشت، مقامات سعودی کوشیدند از نفوذ خود برای محدود کردن هر چه بیشتر برنامه‌ی اتمی ایران استفاده کنند. حتا بگفته‌ی کار‌شناسان سیاسی دلیل اصلی مخالفت وزیر خارجه فرانسه فشار مقامات سعودی بود. زیرا عربستان در یک معامله‌ی چند تریلون دلاری از فرانسه هواپیما و اسلحه خریداری می‌کند.
عربستان همچنین سالهاست که برای یافتن عضویت دایم در شورای امنیت می‌کوشد و آن نیز بجایی نرسیده است.
سفیر عربستان در انگلیس پس از امضای موافقتنامه ژنو به نشریه‌ی تایم این کشور گفته بود که «ما حاضر نیستیم بیکار نشسته و تهدید‌ها را بپذیریم و بطور جدی در زمینه دفاع از خود و منطقه فکر می‌کنیم».
یکی از مفسرین خاور میانه معتقد است که احساس سرخوردگی سعودی‌ها از موافقتنامه ژنو بیشتر از آنکه در مورد سلاح‌های اتمی ایران باشد مربوط به ترس این کشور از نزدیک شدن روابط ایران و آمریکاست. زیرا چنین روابط صلح آمیز و دوستانه موجب می‌شود که ایران تبدیل بیک قدرت بزرگ در منطقه با متحدانی مانند لبنان، سوریه و عراق شود. این درست سناریویی است که اسرائیل نیز از آن بیم دارد.
اگر چه آمریکا نمی‌خواهد بطور کلی از منطقه‌ی خاور میانه خارج شود ولی واقعیت این است که اوباما علاقه‌ای به دخالت در امور عراق ندارد، در جنگ سوریه نمی‌خواهد وارد شود و می‌کوشد نیروهای آمریکا را از افغانستان خارج کند.
در حالیکه مذاکرات ژنو به موفقیت نزدیک‌تر می‌شد، گزارش‌هایی مبنی بر اینکه عربستان در نظر دارد سلاح‌های اتمی از پاکستان خریداری کند در مطبوعات دیده می‌شد. یک ماه قبل نیز رئیس پیشین سازمان جاسوسی اسرائیل «ایموس یالدین» «Amos Yaldin» در کنفرانسی در سوئد گفته بود که اگر ایران بمب بسازد، سعودی‌ها بدون وقفه بمب‌های را که از پاکستان خریداری کرده‌اند تحویل خواهند گرفت.
مفسرین بر این عقیده‌اند که با روابط دوستانه بین پاکستان و عربستان این امکان وجود دارد که پاکستان پایگاهی در عربستان بوجود آورد و از آنجا در صورت لزوم از این کشور دفاع کند. مانند آمریکا که در کشورهای اروپایی پایگاه و نیروی نظامی دارد.
عربستان سعودی از جمله امضاء کنندگان معاهده‌ی «منع گسترش سلاح‌های اتمی» است. و البته در نظر داشته باشیم که پاکستان مشکل است بخواهد به کشور همسایه خود ایران حمله کند.
در نهایت مفسرین بر این عقیده‌اند که چه برای اسرائیل و چه برای عربستان بهترین راه حل موفقیت این مذاکرات و پایان دادن به برنامه‌ی احتمالی دست یافتن ایران به بمب اتمی است.
بعلاوه متوقف شدن برنامه اتمی ایران می‌تواند راه حلی برای مشکل کره‌ی شمالی نیز باشد. کره شمالی که تقریباً از همه‌ی دنیا ایزوله است، با موافقتنامه‌ای نظیر آنچه با ایران انجام شد می‌تواند به جامعه جهانی باز گردد.
چنانچه ملت‌های دیگر نیز در پی دست یافتن به بمب اتم نباشند، شاید بتدریج بتوان مخارج سنگینی را که برای حفاظت از بمب‌های موجود صرف می‌شود کاهش داد.
برای مثال آمریکا و روسیه هزاران بمب اتمی دارند که می‌توانند از این تعداد بکاهند. فرانسه، انگلیس، چین، اسرائیل، هند و پاکستان هر کدام چند صد بمب دارند که در حقیقت وجود اینهمه بمب اتم خود خطر بسیار بزرگی برای صلح دنیاست. هدف در نهایت باید خلع سلاح، بویژه سلاح‌های اتمی باشد نه افزایش به این سلاح‌های کشنده و نابود کننده.
هدیه‌ای از آثار باستانی
بازگشت یکی از آثار باستانی، یک جام نقره با سر و بال عقاب و بدن شیر بنام «گریفن» به ایران هدیه‌ای به «روحانی» و تشویقی برای شروع مذاکرات بود. لوس انجلس تایمز در این زمینه می‌نویسد: راه‌های زیادی به موافقتنامه در زمینه برنامه اتمی ایران انجامید. ملاقات‌های سّری در عمان سپس ملاقات‌ها و مذاکرات علنی در ژنو و یک برخورد و ملاقات بی‌سر و صدا در نیویورک بین دو دیپلمات و تحویل یک جام نقره، یک مرغ افسانه‌ای به ایران.
ماجرا چنین آغاز شد که در تابستان امسال زمانیکه کار‌شناسان خاور میانه در دولت اوباما گرد هم آمدند و چگونگی یک برخورد دیپلماتیک را در مقابل انتخاب حس روحانی که بنظر می‌رسید عقاید متفاوتی داشته و میانه رو است، بحث می‌کردند، یکی پیشنهاد کرد که اوباما با روحانی دست بدهد. دیگری تهیه و پخش یک پیام ویدیویی به مردم ایران را مناسب دید. ولی یکی از کسانی که با فرهنگ و جامعه ایران آشنایی بیشتری داشت پیشنهاد کرد که «جام نقره گریفون» را بعنوان هدیه به ایران باز گردانند.
اینجام در ۲۰۰۳ توسط گمرک آمریکا ضبط شد. فردی که آنرا به آمریکا آورد آنتیک فروش بنامی بود که ادعا کرد اینجام را از سوریه آورده است.
مأموران فدرال پس از تحقیقات بسیار دریافتند این یکی از آثار باستانی است که در زمان جنگ عراق در غاری در مرز ایران و عراق کشف شده بود و بدست آنتیک فروش‌ها افتاده بود.
گفته می‌شود که این اثر باستانی متعلق به قرن هفتم پیش از میلاد مسیح است و دولت ایران در ده سال گذشته تقاضای بازگشت آنرا کرده است. برخی ادعا می‌کنند که اینجام نقره متعلق به ۲۷۰۰ سال پیش نیست ولی ایران این ادعا را رد کرده بود.
گمرک آمریکا اینجام را در محل ویژه‌ای نگه داشته و شخص آنتیک فروش را هم ۵ هزار دلار جریمه می‌کند.
در نهایت تصمیم بر این شد که زمانیکه «روحانی» در نیویورک است اینجام بدون تشریفات توسط یک دیپلمات آمریکایی به یکی از دیپلمات‌های ایرانی تحویل داده شود.
روز بعد از سخنرانی اوباما در سازمان ملل، دیپلمات آمریکایی (که هنوز نامش فاش نشده است) دستوری از واشنگتن دریافت کرد که تا پیش از خروج روحانی جام نقره را بدون سر و صدا به دیپلمات ایرانی بدهد.
جام نقره که در اختیار گمرک آمریکا بود در یک جعبه ساده قهوه‌ای رنگ به دست دیپلمات آمریکایی در سازمان ملل رسید. از پیش توافق شده بود که یک دیپلمات آمریکایی با یک دیپلمات ایرانی در مورد چند موضوع ویژه از جمله کمک به ایرانی‌ها برای باز کردن حساب بانکی و گرفتن شماره‌ی ماشین ویژه‌ی دیپلمات‌ها گفتگو صورت گیرد.
محل ملاقات در بخشی از سازمان ملل بود که در حال نوسازی است. دیپلمات آمریکایی می‌گوید یک پاکت سفید ساده خریداری کرده، جام نقره را با احتیاط در آن گذاشته و در کارتی توضیحات مربوط به چگونگی آمدن اینجام به آمریکا را نوشتم و به محل ملاقات رفتم.
زمانیکه روی صندلی و پشت میز نشستم، پاکت سفید را جلوی دیپلمات ایرانی گذاشتم و گفتم این هدیه‌ی آمریکا به روحانی است.
دیپلمات ایرانی بداخل پاکت سفید نگاه کرد و ناگهان چشمانش از تعجب باز شد. بی‌اختیار ایستاد به من نگاه کرد و تشکر کرد.
این دیپلمات می‌گوید، در ۱۰ سالی که در این کار هستم هرگز ملاقات رو در رو با ایرانی‌ها نداشتم چه برسد به اینکه به چشم یکدیگر نگاه کرده و از آن‌ها تشکر بشنوم.
وی همچنین گفت، دیپلمات ایرانی واقعاً خوشحال بنظر می‌رسد و حتا توضیح داد که چرا این هدیه برای ایرانی‌ها ارزش دارد.
دو روز بعد روحانی تلفنی با اوباما صحبت کرد، نخستین تماس در چنین سطحی از سال ۱۹۷۹ و زمانی بود که دانشجویان ایرانی سفارت آمریکا را اشغال کردند.
دیپلمات آمریکایی می‌گوید: بازگشت «جام نقره گریفون» یک پیام دوستی و آشتی برای ایرانیان بود.
