آیا پایان کار بشار اسد فرارسیده است؟

در فاصله کمتر از دو هفته در روزهای آینده، جهان شاهد یک اتحاد جدید بر علیه بشار اسد حاکم سوریه خواهد بود تا یک حمله نظامی را بر ضد وی به رهبری امریکا و هم‌پیمانان آن سامان دهند. در این حمله اگرچه روسیه و چین شرکت ندارند اما برای جلوگیری از آن٬ این دو کشور عضو دائم شورای امنیت،کاری به غیر از محکومیت انجام نخواهند داد. ایران نیز در سایه نخستین گام‌های دولت «تدبیر و امید» حسن روحانی تلاش خواهد کرد خود را از هرگونه مداخله در نزاع‌های منفی منطقه‌ای و بین‌المللی دور نگه دارد. در ایران اگرچه خامنه‌ای و برخی از فرماندهان سپاه تمایل دارند در کنار هم‌پیمان دیرین خود بشار اسد وارد عمل شوند اما از یک سو شرایط فعلی این کشور و به ویژه صداهایی که درباره اوضاع اقتصادی از رشد منفی بالای ۵ در این کشور پرده برداشتند، و ناتوانی یک رویارویی در برابر حمله نظامی امریکا از سوی دیگر٬ موجب می‌شود جمهوری اسلامی کار مهمی برای بشار اسد انجام ندهد. ضمن اینکه راه رئیس جمهور جدید ایران برای هرگونه انفتاح در روابط با غرب و هدایت «مدبرانه» پرونده هسته‌ای٬ با ورود ایران به منازعه سوریه بسته خواهد شد.

در این حمله نظامی به نظر می‌رسد که رئیس جمهور سوریه تنها مانده است. حتی حزب‌الله لبنان به دلیل وضعیت پیچیده آن در کشور خود و جنبش حماس در فلسطین نخواهند توانست به یاری او بشتابند مگر اینکه بشار اسد تلاش کند اسرائیل را درگیر این جنگ کند که در آن صورت حزب‌الله لبنان و حتی حماس فلسطین در کنار وی وارد عمل خواهند شد. اگر چنین اتفاقی بیافتد، ایران ملاحظات سیاسی شرایط جدید خود را کنار خواهد زد و درگیر این جنگ خواهد شد. اما به دلیل دورنمای استراتژیک این موضوع که ممکن است حمله نظامی به سوریه را از یک هجومی با اهداف محدود، به یک حمله گسترده برای سقوط بشار اسد تبدیل کند٬ حاکم سوریه را وامی‌دارد از درگیر کردن اسرائیل در این جنگ پرهیز کند.

در این میان افکار عمومی جهان عرب نه فقط به یاری بشار اسد نخواهد رسید٬ بلکه به شدت بر ضد او خواهد بود و از چنین حمله‌ای حمایت خواهد کرد. وضعیت امروز رئیس جمهور سوریه از نظر افکار عمومی منطقه از صدام حسین در سال ۲۰۰۳ و حتی از قذافی در سال ۲۰۱۱ هم بدتر است. شاید بخش کوچکی از هواداران دولت نوری مالکی در عراق از او حمایت کنند٬ موضوعی که موجب می‌شود کشور عراق از معدود کشورهای منطقه باشد که در اقدامات جنگی با حمله امریکا به سوریه همراهی نکند و در کنار لبنان٬ مرزهای این دو همسایه سوریه برضد رژیم این کشور مورد استفاده امریکا و هم پیمانان آن قرار نگیرد. اما اردن و ترکیه نقش فعالی در این حمله ایفا خواهند کرد.

بشار اسد به حمله با سلاح شیمیایی نیاز داشت

بدون اینکه بخواهم منتظر نتیجه بازرسان سازمان ملل درباره به کارگیری سلاح شیمیایی در حومه دمشق بمانم٬ دلایلی را بررسی می‌کنم که فرضیه کاربرد سلاح شیمیایی از سوی رژیم سوریه را قوی می‌کند.

از دو ماه پیش و بعد از پیروزی‌های بشار اسد در شهر قصیر و به دنبال آن شهر حمص٬ رئیس جمهور سوریه تصور می‌کرد که معادله‌ای را بر روی زمین خلق کرده است که می‌تواند براساس آن وارد گفتگوهای ژنو۲ شود و خواسته خود را به کرسی بنشاند. درست در همین زمان دولت‌های غربی کمک‌های تسلیحاتی خود را به ارتش آزاد سوریه آغاز کردند و همزمان با آن ترکیب شورای ائتلاف ملی سوریه (شورای مخالفان) اندکی تغییر کرد و احمد جربا مرد شماره یک عربستان سعودی به عنوان رئیس این شورا انتخاب شد. این کار بدان معنا بود که نه فقط عربستان سعودی و چند کشور دیگر هزینه سلاح ارسالی به ارتش آزاد را تقبل می‌کنند٬ بلکه به دولت‌های غربی اطمینان می‌دهند که چنین سلاحی به دست اسلام گرایان تندرو نخواهد افتاد.

بعد از این تغیرات سلسله پیروزی‌های بشار اسد در حومه شهر حلب متوقف شد و جنگ به شکل غافلگیرانه‌ای به زادگاه حاکم سوریه یعنی شهر لاذقیه کشیده شد. مخالفان بشار اسد پیروز‌ی‌های حیرت انگیزی در حومه لاذقیه به دست آوردند و جاده استراتژیک جنوب – شمال را قطع کردند. سلاح‌های جدید به مخالفان این امکان را داد که چندین جنگنده نیروی هوایی بشار اسد را ساقط کنند. پیروزی‌های لاذقیه نیروهای موجود در حومه دمشق به ویژه غوطه شرقی و غربی را در برابر نیروهای اسد مقاوم‌تر ساخت. اسد امید داشت بعد از پیروزی‌های قصیر، همراه با نیروهای حزب‌الله لبنان به حلب حمله‌ور شود و این شهر مهم را آزاد کند و در مرحله پایانی دمشق را از محاصره خارج سازد و مخالفین خود را فقط در روستاها محدود کند. اما مسلح کردن مخالفان توسط دولت‌های غربی خواب وی را پریشان کرد و توازن قوا را یک بار دیگر به نفع مخالفان رقم زد. نیروهای بشار اسد نه فقط نتوانستند دمشق را از محاصره خارج کنند بلکه روزانه شاهد درگیری‌های اساسی در مهمترین مناطق پایتخت بودند و اجزائی از منطقه زینبیه به دست گروه‌های مسلح افتاد. در این میان تنها وارد کردن «سلاح شیمیایی» می‌تواند معادله جنگ را به نفع بشار اسد حفظ کند یا حداقل توازن قوا را با موضوع سلاح شیمیایی در برابر سلاح جدید مخالفان برابر کند.

دلیل دیگر نشان می‌دهد به کاربرنده سلاح شیمیایی به خصوص درباره زمان آن٬ شناخت کاملی از جامعه غربی دارد. کسی که زبان انگلیسی را خوب می‌داند، شبکه‌های مهم انگلیسی زبان را دنبال می‌کند و از تقویم کاری پارلمان انگلستان و کنگره امریکا اطلاع داشت و می‌دانست که نخست وزیر انگلیس چه زمانی به تعطیلات می‌رود و در همین مدت تعطیلات بود که دستور حمله با سلاح شیمیایی را صادر کرده است تا واکنش‌ها در برابر وی به گذر زمان سپرده شود. پارلمان انگلستان تا دوم سپتامبر آینده و کنگره امریکا تا ۹ سپتامبر تعطیل خواهد بود.

بشار اسد یک بار قبلا در ماه ژوئن گذشته از سلاح شیمیایی استفاده کرده بود موضوعی که امریکا آن را تأیید کرد اما اقدامی انجام نداد و این موضوع حاکم سوریه را به این تصور غلط انداخت که این بار هم اقدامی بر علیه وی صورت نخواهد گرفت.

وضعیت حمله امریکا از نظر نظامی

حمله نظامی امریکا به سوریه اگر عملی شود٬ در مرحله اول از سوی ناوگان ششم امریکا در دریای مدیترانه با موشک‌های کروز و تام هوک خواهد بود که ۱۵۰ هدف مهم نظامی و لوجستیکی را در داخل سوریه تحت ضربات سنگین خود قرار خواهد داد. این اهداف شامل مراکز دفاع هوایی٬ فرودگاه‌ها٬ پایگاه‌های پرتاب موشک، ستادهای فرماندهی و اداره عملیات٬ مرکز رادار و مهمترین پایگاه‌های سپاه چهارم سوریه که توسط ماهر اسد برادر بشار اسد فرماندهی می‌شود و وظیفه حمایت از شهر دمشق را به عهده دارد٬ می‌شود. در این راستا اگر دو منطقه «جبل قاسیون» در بلندهای دمشق که محله استقرار توپخانه سازمان یافته بشار اسد است و پادگان نظامی «المزه» مورد هجوم قرار گیرد٬ تا حدودی می‌توان گفت که معادله جنگ سوریه به شکل قابل توجهی به نفع مخالفان تغییر خواهد کرد.

همچنین سوریه از یک دفاع ضد هوایی نسبتا خوبی برخوردار است. اگر حمله نظامی امریکا بتواند این دفاع ضد هوایی را فلج کند در آن صورت پشتیبانی جنگنده‌های بشار اسد ضعیف خواهد شد و به دنبال آن دو فرودگاه حلب و نیرب که تاکنون توانسته‌اند از طریق حمایت نیروی هوایی در برابر ارتش آزاد مقاومت کنند٬ به دست مخالفان سقوط خواهد کرد و با سقوط این دو فرودگاه شهر حلب کاملا در اختیار مخالفان قرار خواهد گرفت.

باید توضیح داد که سوریه ۱۴ فرودگاه نظامی و غیر نظامی دارد که بخش عمده آنها در دست نیروهای دولتی است و یکی از دلایل طولانی شدن جنگ در سوریه، این مسأله بوده که مخالفان نتوانستند فرودگاه‌های قابل توجهی را به تصرف خود دربیاورند.

با فلج کردن ضد هوایی سوریه احتمالا مرحله دوم حمله نظامی آغاز خواهد شد و آن استفاده از پایگاه‌های اردن و ترکیه است. در این مرحله جنگنده‌ها وارد کارزار خواهند شد و با ورود آنها به حریم هوایی سوریه، دیگر خبری از جنگنده‌های رژیم سوریه نخواهد بود. این موجب می‌شود که نیروهای ارتش آزاد فرصت تحرک بیشتر به دست بیاورند و مناطقی را تحت تصرف خود بگیرند. هرگاه ابعاد حمله امریکا در دو مرحله خود بیشتر و عمیق تر باشد، میزان تصرف مناطق و شهرهای جدید توسط نیروهای ارتش آزاد بیشتر خواهد بود. در این حمله آنچه که مهم است باید دید که امریکا و متحدان خود می‌خواهند تا کجا ادامه دهند.

حمله نظامی امریکا و پیامدهای سیاسی آن

همزمان با بالا گرفتن زمزمه‌های حمله به سوریه، ۱۲ کشور که به عنوان «ستون اصلی دوستان سوریه» معروف هستند٬ در ترکیه گردهم آمده‌اند تا شرایط فعلی و آینده سوریه را بررسی کنند. این کشورها شامل امریکا، ترکیه٬ فرانسه٬ انگلیس٬ آلمان٬ عربستان سعودی٬ امارات٬ قطر٬ ایتالیا٬ سوئد٬ اسپانیا و مصر می‌باشند که با وجود داشتن اختلاف نظر درباره اوضاع مصر، اما درباره وضعیت سوریه کاملا با یکدیگر اتفاق نظر دارند. همچنین نمایندگان شورای ائتلاف ملی سوریه به رهبری احمد جربا در این جلسه حضور داشتند. آنچه که از محتوی این جلسه بر می‌آید٬ شرکت کنندگان در این جلسه بر محورهای زیر به توافق رسیدند:

۱- دولت انتقالی برای اداره امور سوریه با در نظر گرفتن احتمال فروپاشی نظام سیاسی حاکم هر چه زودتر تشکیل شود. در این میان اعضای شورای ائتلاف ملی سوریه تنها نامزد خود برای تصدی مقام نخست وزیری را در ۱۳ سپتامبر آینده به مجلس خود معرفی خواهند کرد. این فرد که احمد طعمه نام دارد هم اکنون در استانبول به سر می‌برد و از وی خواسته شده برنامه‌ای برای اداره سوریه بعد از بشار اسد ارائه کند.

۲- دولت انتقالی باید قدرت آن را داشته باشد که بر امور اداره کشور کاملا مسلط شده و از هرج و مرج یا سیطره اعضای القاعده جلوگیری کند.

۳- با چنین دولتی و در شرایط جدید بعد از حمله امریکا و هم پیمانانش به سوریه٬ نمایندگان شورای ائتلاف ملی سوریه به ژنو۲ خواهند رفت و در این صورت اجلاس ژنو۲ تنها به بررسی وضعیت سوریه بعد از بشار اسد خواهد پرداخت.

۴- حمله نظامی و نتایج آن این شرایط را بر بشار اسد و متحدین او تحمیل خواهد کرد.

بنابراین اگرچه سقوط بشار اسد در برنامه حمله نظامی مطرح نشده است و حتی برخی مسؤولان غربی به وضوح از نبود چنین هدفی در این حمله سخن گفته‌اند٬ اما اگر حمله نظامی طبق اهداف محدود خود پیش برود٬ وضعیت جنگ و معادله قوا را در داخل سوریه به شکل قابل توجهی به نفع مخالفان تغییر خواهد داد و زمینه را برای ژنو۲ فراهم می‌کند که در آن بحث رفتن بشار اسد مورد مناقشه قرار خواهد گرفت. در چنین شرایطی می‌توان گفت که رئیس جمهور سوریه به پایان خود نزدیک می‌شود.