آیا بشار اسد نجات خواهد یافت؟

حدود ۹ ماه از خونین ترین بهار عربی (پس از لیبی) در سوریه می‌گذرد. برپایه آمار سازمان ملل تاکنون بیش از ۴ هزار نفر از غیر نظامیان در این کشور بدست نیروهای سرکوب گر اسد کشته شده‌اند. این شمار تنها در ماه نوامبر بیش از ۷۰۰ نفر بوده و ناظران هشدار می‌دهند که کشور در معرض جنگ داخلی و فرقه‌ای قرار گرفته است. رژیم اسد تا کنون بسیاری از دوستان پیشین اش را از دست داده است. ادامه حیات این دولت به عامل‌های گوناگونی از جمله ایستادگی و انسجام نیروهای مخالف داخلی و فشار جامعه جهانی از یک سوی و مقاومت این رژیم و پشتیبانی کشورهای انگشت شمار دوست از جمله ایران، روسیه و چین بستگی خواهد داشت. بنابراین واکاوی کوتاه این عامل‌ها در پاسخ گویی به پرسش بالا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

گروه‌های مخالف اسد
مهمترین مخالفان اسد را دو گروه زیر تشکیل می‌دهند:
۱- پناهندگان سیاسی که چندی است شورای ملی سوریه (SNC) را در استانبول ترکیه تشکیل داده‌اند.
۲- مخالفین داخلی که کمیته هماهنگی ملی (NCC) را تشکیل میدهند.

مهمترین موضوع‌های مورد اختلاف مخالفین را دخالت نظامی خارجی و گفتگو با دولت بشار اسد تشکیل می‌دهد. کمیته هماهنگی ملی از گفتگو با دولت اسد بشرط بازگشت نظامیان به پادگان‌ها، پایان حمله به معترضین خیابانی و آزادی زندانیان سیاسی پشتیبانی می‌کند. در برابر شورای ملی سوریه با هرگونه گفتگو با رژیم اسد مخالف است مگر انکه این گفتگوها درباره کناره گیری اسد از قدرت صورت گیرد. افزون براین در حالی که هر دوگروه با دخالت نظامی خارجی مخالفند اما کنشگران جوان شورای ملی خواستار ایجاد منطقه ازاد شده و منع پرواز با مشارکت نیروهای ناتو در داخل سوریه‌اند. اما کمیته هماهنگی از تحریم‌های اقتصادی و اقدامات سیاسی از جمله فرستادن ناظران حقوق بشر عرب و بین المللی به سوریه پشتیبانی می‌کند.

شورای ملی سوریه از احزاب، جنبش‌ها و افراد مستقل تشکیل شده است که شامل روشنفکران اصلاح طلب، اخوان المسلمین، ائتلاف‌هایی از کنشگران جوان و برخی از احزاب کرد و آشوری می‌گردد. شرکت اقلیت‌های مذهبی (علوی‌ها، مسیحیان، شیعه‌ها و دروزی‌ها) در این تشکل کم رنگ است اما تکثرگرایی در این گروه رو به گسترش است.

کمیته هماهنگی ملی از احزب چپ‌گرا، کنشگران سیاسی مستقل و ۳ حزب کردی تشکیل شده است. در ضمن باید از ارتش آزاد سوریه نام برد که بتازگی با توافق با شورای ملی، حفاظت از تظاهرات در برخی از شهرهای سوریه را بعهده گرفته است. در مجموع اختلاف نظر میان مخالفین اسد برسمیت شناختن اپوزیسیون رژیم را از سوی کشورها و نهاد‌های بین امللی با دشواری روبرو ساخته است. به‌هرحال هیچ گروهی نمی‌تواند مدعی شود که کلیه معترضین کشور را نمایندگی می‌کند.

اتحادیه عرب، ترکیه و کشورهای غربی
اتحادیه عرب با ۲۱ عضو (پس از اخراج سوریه) بیشترین واکنش را نسبت به سرکوب معترضین سوری از خود نشان داده است. ناظران بر این باورند که با توجه به نفوذ کشورهای شیخ نشین خلیج فارس در این اتحادیه و نگرانی‌شان از جاه طلبی‌های منطقه‌ای و هسته‌ای جمهوری اسلامی، این تشکل نقش فعالی را در فشار بر حکومت اسد مهمترین متحد منطقه‌ای ایران به عهده گرفته است. پس از آنکه درخواست اتحادیه مبنی بر توقف کشتار معترضین با بی اعتنایی روبرو شد، این کشور از اتحادیه اخراج گردید و با ادامه مقاومت اسد در برابر طرح اتحادیه که خواستار آزادی زندانیان سیاسی، بازگشت نظامیان به پادگان‌ها و ورود ۵۰۰ ناظر به سوریه شده است، تحریم‌های سخت اقتصادی از جمله تحریم بانک مرکزی سوریه علیه این کشور برقرار شد. سوریه تاکنون با رویکرد طرح در برابر طرح تلاش کرده است با خرید زمان و کشتار مخالفین رژیم را نجات دهد. بنظر می‌رسد اتحادیه عرب، با ادامه کشتارها در سوریه، بدنبال قانع کردن کلیه اعضای شورای امنیت سازمان ملل به محکوم کردن رژیم اسد و یا حتی دخالت ناتو در این کشور است.

ترکیه همسایه دیگر سوریه است که نقش بسیار فعالی در ارتباط با تحولات این کشور به‌عهده گرفته است. این کشور تاکنون بیش از ۱۰ هزار نفر سوری که از شهرهای گوناگون این کشور گریخته‌اند، در کنار مرز با سوریه پناه داده و تحریم‌های اقتصادی زیادی را علیه اسد و عاملان کشتار در این کشور وضع کرده است. شهر استانبول محل رهبران شورای ملی سوریه است و دولت ترکیه بارها کناره‌گیری اسد را خواستار شده است. این کشور حاضر است در صورت افزایش شمار پناهجویان و پشتیبانی جهانی برای ایجاد منطقه آزاد شده در سوریه دست به اقدام نظامی زند. ترکیه در صورت سقوط رژیم و روی کارآمدن دولتی سنی در سوریه می‌تواند نفوذ سیاسی و اقتصادی‌اش را در جهان عرب گسترش دهد.

در این میان باید به اقدامات اتحادیه اروپا و سازمان ملل و شورای حقوق بشر علیه کشتار در سوریه نیز اشاره نمود. اروپا نیز تحریم‌های گسترده‌ای از جمله قطع خرید نفت از سوریه را وضع کرده است. سازمان ملل از سوریه خواسته است به کشتار مخالفان پایان دهد و شورای حقوق بشر سرکوب در این کشور را جنایت علیه بشریت خوانده است. رئیس جمهور آمریکا خواستار برکناری اسد از قدرت شده و هیلاری کلینتون تاکنون دوبار با شماری از رهبران مخالف دیدار داشته است.

هم پیمانان اسد
جمهوری اسلامی بخاطر نزدیکی مذهبی با دولت علویان در سوریه، پشتیبانی این کشور از ایران در جنگ ۸ ساله با عراق، گرایشات غرب‌ستیزانه در هر دو حکومت و هم‌پیمانی با حزب‌الله و گروه‌های فلسطینی مخالف موجودیت اسرائیل مهمترین هم پیمان استراتژیک اسد به شمار می‌آید. این کشور تاکنون کمک‌های مالی و نظامی و امنیتی بسیاری در اختیار سوریه قرار داده و سوریه را به سرپل ارسال سلاح به حزب‌الله و پایگاهی برای گسترش سیاست‌های منطقه‌ای‌اش تبدیل کرده است. در آخرین تلاش از این گونه می‌توان به قرار داد ایجاد محوطه نظامی در فرودگاه لاتاکیا اشاره کرد که به جمهوری اسلامی اجازه می‌دهد ارسال مستقیم اسلحه به سوریه را عملی سازد.

از آغاز اعتراضات علیه دولت دیکتاتوری اسد دولت جمهوری اسلامی تمام امکانات خویش را برای تجات این کشور بکار گرفته است. مخالفین اسد ایران را حتی به فرستادن تک تیراندازان سپاه برای کشتار مخالفین و فرماندهی عملیات سرکوب معترضین متهم کرده‌اند. دولت ایران تجربیات سرکوب‌گرانه خود را در رویدادهای پس از کودتای انتخاباتی از جمله کنترل شبکه‌های مجازی اجتماعی و شناسایی مخالفان و دستگیری‌های گسترده در اختیار دولت اسد قرار داده است. ناظران افزایش قابل توجه شمار کارمندان سفارت جمهوری اسلامی در دمشق را یکی از دلایل ارائه این نوع کمک‌ها می‌دانند. ایران در حالی که برای فروش نفت خود ناچار است تخفیف‌های شایان توجهی به مشتریان خود دهد برای یاری رساندن به اسد از این کشور ۸۰ هزار تن نفت خریده است! و در حالی که واحد‌های مسکونی طرح مسکن مهر با کمبود آب و برق و زیرساخت‌های شهرسازی با مشکل فراوان روبرویند بتازگی وزیر مسکن شهرسازی نیز اعلام کرده است که مسکن مهر با ایجاد ۵۰ هزار واحد مسکونی در سوریه نیز براه خواهد افتاد!

چندی پیش گزارش شد که سفیر جمهوری اسلامی در لبنان در تماس با گروه‌های "مقاومت" متشکل از حزب‌الله، حماس و دیگر گروه‌های مخالف موجودیت اسرائیل از آنها درخواست کرده است که "همه قوای خود را برای کمک به حفظ حکومت بشار اسد در سوریه «بسیج» کنند". با این حال هم پیمانان اسد از شرایط داخلی این کشور بشدت نگرانند و به آینده بدون اسد نیز می‌اندیشند. چنانچه گزارش شده است که ایران با یکی از گروه‌های مخالف داخلی تماس برقرار کرده است اما مخالفین اسد نسبت به دولت ایران بی اعتمادی نشان داده‌اند. همچنین ظاهرا حزب الله موشک‌های خود را از انبارهای سوریه به داخل لبنان انتقال داده است و حماس که بتازگی به مصر بیشتر نزدیک شده است بتدریج هواداران و اعضایش را از سوریه خارج می‌کند. این گروه تاکنون حاضر نشده است علیه گروه‌های مخالف اسد که بیشتر سنی‌اند موضع گیری کند.

روسیه و چین نیز از پشتیبانان اسد به شمار می‌آیند. روسیه بزرگترین فروشنده سلاح به این کشور است و با تحریم صدور اسلحه به این کشور مخالف است و بتازگی موشک‌های اس ۳۰۰ به این کشور فروخته و یکی از کشتی‌های جنگی اش را به سواحل سوریه فرستاده است. روسیه در سال ۲۰۰۹ حدود ۱۹ میلیارد دلار در زیرساخت‌ها، توریزم و بخش انرژی این کشور سرمایه گذاری کرده و در بخش گاز این کشور نیز فعال است. این کشور دارای پایگاه دریایی در تارتوس سوریه نیز می‌باشد. چین نیز بزرگترین صادر کننده کالا به سوریه است و در بخش استخراج نفت این کشور نیز فعال است. هردو کشور در شورای امنیت و شورای حقوق بشر با محکوم کردن بشار اسد در سرکوب معترضین مخالفت کرده‌اند.

آینده رژیم بشار اسد
چنین به نظر می‌رسد که توازن قوا در سوریه میان دولت سرکوبگر اسد و مخالفین وی بترتیبی است که پیش بینی پیروزی زود هنگام برای هر یک از دوطرف دشوار است. اسد هنوز از پشتیبانی ارتش و نیروهای سرکوبگر برخوردار است و از پشتیبانی هم پیمانانش با تمام توان در سرکوب مخالفین بهره مند می‌شود. با اینحال در جامعه جهانی بشدت منزوی است و با ادامه کشتار غیر نظامیان می‌تواند با چراغ سبز اتحادیه عرب و یا نهادهای جهانی مورد حمله نظامی ترکیه و یا ناتو قرار گیرد.

نیروهای مخالف با وجود مقاومت شجاعانه ۹ ماهه در برابر سخت ترین سرکوب‌ها از ضعف تشکیلاتی برخوردارند و هنوز به انسجام کافی برای در دست گرفتن قدرت برخوردار نیستند. افزون براین نتوانسته‌اند از پشتیبانی اکثریت مردم شهرهای بزرگ کشور که از بروز جنگ‌های فرقه‌ای و بی‌ثباتی احتمالی ناشی از سقوط دیکتاتور نگرانند برخوردار شوند. در این میان اقلیت‌های مذهبی نیز همچون مسیحیان و دروزی‌ها از ترس روی کارآمدن دولتی سنی، یا نظاره‌گر رویدادهای کشورند و یا بطور غیرفعال از اسد دفاع می‌کنند. شورای ملی سوریه برای دگرگونی توازن قوا به سود خود باید هرچه زودتر با کمیته هماهنگی ملی در مورد نحوه برخورد با اسد و آینده کشور به توافق رسد. مخالفین باید به زنان، اقلیت‌های قومی و مذهبی ( بویژه علویان) و دگراندیشان اطمینان دهند که نظام آینده برپایه معیارهای جهانشمول حقوق بشر و دمکراسی و خالی از تبعیض پایه گذاری خواهد شد. این امر در جذب اقلیت‌ها و مردم شهرهای بزرگ به انقلاب سوریه از اهمیت زیادی برخوردار است.

۱۷ آذر ۱۳۹۰