خودکشی و فرزندکشی
حمید فرخنده
دو روز پیش، در غروب ۲۲ آوریل، مردی از تبار مبارزان سیاسی فدائی، پس از آن‌که خود و همسرش ۴۳ سال را صرف مراقبت ۲۴ ساعته از فرزند معلول خود کرده بودند، فرزند خود را همراه خود از یک ساختمان پنج‌طبقه به بیرون پرتاب می‌کند و به این شکل دردناک به زندگی خود و فرزندش خاتمه می‌دهد. در پی پخش این خبر تکان‌دهنده، موجی از اظهارنظر و تأسف در فضای مجازی و بین رفقا و آشنایان این خانواده به راه افتاد. این مهندسی مرگ در برلین، و همچنین برخی توجیهات و حتی ستایش‌هایی که از این «مرگ فداکارانه» شد، موجب این یادداشت شد. چراکه مرگی و کشتنی چنین تراژیک، و واکنش‌های اشاره‌شده به این واقعه غم‌انگیز، موضوع را به عرصه عمومی آورده است.
حقیقت تلخ و بی‌پرده این است که پدری، فرزند معلولش را کشت، و هم‌زمان خود را نیز کشت. هر تأویلی که در آن نشان از عملی باشکوه، فداکارانه یا قهرمانانه باشد، در واقع پرده‌ای‌ست که بر صورت یک تراژدی انسانی کشیده می‌شود؛ پرده‌ای که نه تنها حقیقت را پنهان می‌کند، بلکه ما را از مواجهه با مسئله و درد اصلی بازمی‌دارد: مسئله نادیده گرفتن حق زندگی یک انسان، به‌دلیل معلولیت.
در روزهای گذشته، بسیاری در فضای مجازی، با دلسوزی از مصائب پدر نوشتند. از رنجی که کشیده، از تلاشی که کرده، از عمر خود و همسرش که برای مراقبت از فرزند معلول‌شان که به مراقبت ۲۴ ساعته نیاز داشته، صرف کرده‌اند. از فشار و فرسودگی روحی و جسمی او. کسی انکار نمی‌کند که مراقبت از یک فرزند معلول، کار ساده‌ای نیست. اما آیا این رنج، این خستگی و استیصال، نگرانی از آینده پسر، به کسی حق می‌دهد که تصمیم بگیرد چه کسی باید زنده بماند و چه کسی نه؟ آیا مهر پدرانه و عمری فداکاری و مراقبت شبانه‌روزی از عزیز خود می‌تواند مجوزی باشد که روزی نیز پدر، با هر استدلالی که داشته، برای کشتن فرزند برنامه‌ریزی کند و سرانجام، به نام رهایی از درد و رنج یا برای به زنجیر بسته نشدن در خانه‌های مراقبت از معلولین، فرزند خویش را همراه خود از ساختمانی بلند پرتاب کند و بکشد؟ آیا برای جان و زندگی انسان معلول، هرچند همراه با رنج باشد، می‌توان اینگونه مهندسی مرگ کرد؟
آنچه این تصمیم را از مرز «یأس» به سمت «خودخواهی» می‌برد، نه فقط پایان زندگی خود، بلکه پایان دادن به زندگی دیگری‌ست. در اینجا، حتی اگر نیت پدر را خیر بدانیم، اگر باور داشته باشیم که می‌خواسته فرزندش را از رنج برهاند، باز هم باید بپرسیم: چه کسی به او این حق را داده بود؟ چه کسی می‌تواند بگوید که مرگ برای این فرزند معلول و مادرش، بهتر از زندگی با معلولیت و رنج برای آنها بوده است؟ چه کسی از فرزند پرسید یا از دل مادر باخبر بود؟ چرا بسیاری از عمل شجاعانه و حتی قهرمانانه پدر می‌گویند، اما جای دو موجود دیگر در مرثیه یا استدلال‌های آنها خالی‌ست؟
پرت کردن خود و فرزند خود از ساختمانی پنج‌طبقه شجاعت می‌خواهد، اما هر شجاعتی قهرمانانه نیست، ستودنی نیست. فقط تأسف‌آور است. تعجب‌برانگیز است که بسیاری، رنج پدر در طول سالها یا هنگام چنین انتخابی را درک می‌کنند، اما به‌راحتی از جان پسر می‌گذرند و از حق او برای زندگی، علی‌رغم خستگی پدر، نمی‌گویند. پدر فداکارانه زندگی خود را وقف مواظبت از فرزند کرد، اما هنگامی که او را برای پرواز مرگ برد، خودخواهانه تصمیم گرفت؛ تصمیم برای جان فرزند و سهم مادر. هر جسارتی پهلوانی نیست. برای برخی تراژدی‌ها فقط می‌توان گریست، چراکه هر بازیگری قهرمان نیست.
مادر در این ماجرا، نه تنها از تصمیم حذف شده، بلکه به شکلی تأسف‌برانگیز، در برخی روایت‌ها، گویی در پی این مهندسی مرگ، او «رها شده»، «آزاد شده»، باری از دوشش برداشته شده است. چنین نگاه‌هایی، نه فقط حاوی نوعی نگاه مردسالارانه، بلکه غیرانسانی است. هیچ مادری با کشتن فرزند معلولش «رها» نمی‌شود. به یک تراژدی بسیار دردناک انسانی، لباس «رهایی» نپوشانیم. این نوع روایت، مادر را هم‌ردیف همان نگاهی می‌گذارد که انسان معلول را فاقد شأن زندگی می‌بیند.
در این میان، یک نکته به‌شدت آزاردهنده این است که برخی از رفقا و دوستان این خانواده، یا کاربران در فضای مجازی، در مقام تسلی‌دهنده، با سرعت و راحتی نگران‌کننده‌ای این عمل را توجیه کردند. نوشتند: «پدر خسته بود»، «پدر تنها بود»، «پدر دیگر امیدی نداشت و نمی‌خواست فرزندش به غل و زنجیر خانه معلولان سپرده شود»، «خود را در داشتن فرزند معلول مسئول می‌دانست»، «نمی‌خواست در غیاب او، مادر تنها همه بار مراقبت از فرزند را بر دوش داشته باشد». بله، شاید همه این‌ها درست باشد یا جنبه‌هایی از حقیقت را در خود داشته باشد، اما هیچ‌کدام از این دل‌نگرانی‌ها، پدر را محق نمی‌کند فرزند خود را از میان بردارد.
شواهد نشان می‌دهد که این تصمیم، حاصل یک جنون آنی نبوده است. شواهد متأسفانه نشان می‌دهد که پدر، مدت‌ها به این مهندسی مرگ می‌اندیشیده است. برنامه‌ریزی داشته، مسیر و ابزار مرگ را برای خود و فرزندش طراحی کرده بود. انتخابی آگاهانه، و در عین حال، غیرقابل دفاع.
مهم است تأکید شود که این یادداشت، نه برای محاکمه آن پدر است، نه برای نادیده گرفتن درد و فرسایش زندگی با فرزند معلول. بلکه تلاشی است برای بازگرداندن توجه به حق کسی که هیچ‌گاه حرفی نزد، به کسی که قربانی شد، به فرزند معلول، به انسانی که شاید نمی‌توانست حرف بزند یا منظور خود را به روشنی بیان کند، اما زندگی می‌کرد، دوست می‌داشت، و حق داشت ادامه زندگی دهد؛ حتی فقط در کنار مادرش یا در خانه‌های معلولین. به‌هرحال، خانه‌های معلولین در کشوری با سطح رفاهی و خدمات درمانی آلمان، شکنجه‌گاه که نیستند. هزاران نفر در چنین شرایطی، گاه با همراهی و کمک والدین یا بدون آنها، زندگی می‌کنند و از آنها مراقبت می‌شود.
هیچ فاجعه‌ای نباید، حتی به پاس احترام به رنج رفیق، به قهرمانی بدل شود، اگر در آن حقوق انسانی زیر پا گذاشته شده باشد. هیچ شجاعتی سزاوار ستایش نیست، اگر با حذف دیگری همراه بوده باشد. هیچ «رهایی‌ای» نباید بر پایه‌ی مرگ انسان دیگری بنا شود، حتی اگر نیت‌اش مهر و دلسوزی باشد. گاهی باید بپذیریم که تنها واکنش درست، سوگواری، های‌های گریستن و همدردی با بازماندگان است، نه تمجید، نه روایت‌سازی، نه قهرمان‌پردازی.
در جهانی که هنوز معلولیت را با بی‌ارزشی، و خستگی از زندگی را با حق پایان دادن به آن یکی می‌گیرد، وظیفه ماست که از کرامت انسان، در هر شرایطی، دفاع کنیم.
نظر خوانندگان:
■ انگار شبح فدایی بعد از این همه سالهای پر تجربه و درد هنوز در گشت و گذار است. کاملا به جا و درست در پایان مقاله انسان دوستانه تان آوردید: “تنها واکنش درست، سوگواری، های‌های گریستن و همدردی با بازماندگان است، نه تمجید، نه روایت‌سازی، نه قهرمان‌پردازی “
با درود و احترام سالاری
■ با اندوه مادر بجا مانده و یاران این دوست از دست رفته همدردی می‌کنم. اصولی که بیان کردید غیر قابل انکار است. تنها اشاره کنم که این دوست به هنگام ارتکاب این عمل فکر نمیکرد که “حق” دارد چنین کند، بلکه خود را در بن‌بستی می‌دید که توان کار دیگری جز این را ندارد، توان کاری که مستلزم فداکاری بزرگتر و برای وی دردناکتر می‌نمود؟ در واقع این تراژدی انسانی دارای بعد دیگری است که همانا عدم توانایی پدر و مادر در انجام فداکاری راستین و سپردن فرزندشان به مرکز حرفه‌ای درمانی بود. بله، حرف آخر شما یعنی “سوگواری” انسانی‌ترین واکنش به این تراژدی جانکاه است.
با احترام. پیروز.
■ اگر اندکی صبر و خویشتن‌داری می‌کردید، کسی مدال انساندوستی و قانون‌گرایی را از چنگ‌تان در نمی‌آورد، آقای فرخنده! شما از این ماجرا شناخت کافی ندارید و اهلیت ورود به آنرا هم ندارید. با چشمان شیشه‌ای راه به روان هزار توی هیچ انسانی و بویژه آدمی در قد و قواره حسن عربزاده نمی‌توان برد.
پورمندی
■ آقای فرخنده عزیز. حدود ۱۵ سال قبل چنین قتلی در شهرکی نزدیک هامبورگ اتفاق افتاد: مادری ۷۰ ساله دختر معلول ۴۵ ساله‌اش را به دلیلی مشابه آنچه شما نوشته‌اید، کشت. من خبر روزنامه را نگه داشته و تمام این سالها به موضوع فکر کرده‌ام. در مورد نوشته شما، معتقدم که «قیاس به نفس» کرده‌اید و به عمق زندگی و اسرار آدمی توجه ندارید.
نوشته‌اید که «اما زندگی می‌کرد، دوست می‌داشت، و حق داشت ادامه زندگی دهد». از کجا می‌دانید که مقتول «دوست داشت» زندگی کند؟ حتمأ شما هم در اطراف خود افرادی را دیده‌اید (مخصوصأ برخی سالمندان) که دوست ندارند به زندگی ادامه بدهند، اما نمی‌دانند چگونه، یا نمی‌توانند به زندگی خود خاتمه بدهند. با این وجود، ممنونم از طرح مطلب شما و کسب اطلاع از نظر دوستان.
رضا قنبری. آلمان
■ چیزی که اینجا نظرم را جلب کرد این است که آیا با وجود معروفیتی که این انسان در میان حداقل چپ‌ها داشت، دور و برش اینقدر خالی بود و هیچ کمک عاطفی یا در صورت لزوم اقتصادی وجود نداشت که اینگونه سرمای تنهایی و غم و...، میل به زندگی را در وی خاموش کرد؟ کسانی که با او از نزدیک مراوده و دوستی و رفت و آمد داشتند موضوع را چگونه می‌بینند؟ احساس می‌کنم آقای پورمندی در این زمینه حرفی برای گفتن داشته باشند اگر چنین است ممنون خواهم بود که زوایای تاریک این واقعه غم‌انگیز را روشن کنند.
با تأسفی عمیق سالاری
■ آقای قنبری عزیز، نوشته‌اید «از کجا می‌دانید مقتول دوست داشت زندگی کند؟» من تا آنجا که درباره این حادثه تاسف‌آور از منابع مختلف خوانده‌ام چنین دریافت کرده‌ام که این فرزند (محسن) از دست رفته خلاف این (خواست زندگی کردن) را هم نگفته. ظاهرا پدر خودش مستقل از نظر فرزند و مادر چنین تصمیم هولناک و غم‌انگیزی گرفته است. حتی اگر موافقی هم از جانب فرزند و مادر وجود داشت، چنین تصمیم و اقدامی خالی از ایراد اخلاقی و قانونی در آلمان نیست. یادشان گرامی و با آرزوی بردباری و تحمل درد و غم برای مادر خانواده
حمید فرخنده
■ با تاسف عمیق از تراژدی حسن عربزاده و آرزوی بردباری برای همسر و مادر زجر کشیده‌ی خانوده که از همان ۴۰ سال پیش همگی نیاز به تراپی و توان بخشی داشته‌اند.
دکتر محمود زهرائی (پزشک) به بهانه‌ی این مرگ درناک نقدی بر نوشته‌هائی که در این رابطه منتشر شده نوشت.
در بخشی از این نوشته گفته ست: “به عقیده من مخالفت با عدم انتقال محسن به کلینک مخصوص این بیماران، نه تنها این بیمار را از کمک رسانی خوب و حرفه‌ای محروم نموده بلکه باعث نابودی آرامش پدر و مادرو نهایتا به خاطر فشار جسمی و روحی منتج از این مراقبت‌های سخت، زنده یاد حسن را مجبور به اخذ سخت‌ترین و دردناکترین تصمیم زندگی‌اش نموده است. تصمیمی که منحر به نابودی زندگی پدر و پسر و سپس استمرار درد جانکاه مادر شده است.”
متاسفانه به دلایلی که می‌دانیم این خانواده نه در ایران زمان جنگ و نه در دوران مهاجرت به افغانستان از کمک‌های درمانی و مراقبتی لازم برای فرزندشان برخوردار نشدند و به شهادت کسانی که از نزدیک با این خانواده معاشرت داشتند. این پدر و مادر دائما پسرشان را در دستهای مهربان خود محکم نگهداشته بودند. تا بلائی بر سر خود و یا دیگران نیاورد.
عجیب ست که بعداز مهاجرت به آلمان نیز وضع به همان روال سابق ادامه کرده بود. موضوعی که در اروپا برای خانواده‌هائی که فرزند یا عضوی با نارسائی‌های جسمی و روانی دارند رایج ست.
علاوه بر این که فرزند یا عضو بیمار از مراقبت‌های حرفه‌ای برخوردار می‌شود، پدر و مادر یا نزدیکان آن عصو نیز از انواع تراپی برخوردار می‌شوند که درد ناشی از اشکالات فرزند یا آن عزیر خانوداه را چگونه تحمل کنند تا بتوانند به کار و زندگی خود ادامه دهند.
نمی دانم که آیا این پدر مادر درد کشیده در این ۴۰ سال خودشان از این نوع تراپی ها برخورد بوده‌اند؟
آن طور که دوستان سیاسی حسن عربزاده می‌نویسند. به این نوع قلمروها فکر اشاره نمی شود و همه از دلواپسی ها حسن در این اواخر که رفتار پسرشان بسیار خطرناک شده بود و او می ترسیده که پسرش دیر یا زود بلائی بر سر خود یا دیگران بیاورد. بعضی می گویند که می خواسته قبل از مرگ خودش با این قتل فرزند مادر را از عواقب بعداز مرگ خود در تنهائی رها کند.
اگر حسن عرب زاده و همسرش در آلمان خودشان از حمایت های درمانی به خصوص روان درمانی برخوردار می‌شدند. روانشناسان و مددکاران آنها را متقاعد می‌کردند که فرزندشان را به مراکز مراقبت معلولین تحویل دهند. اگر چنین می‌شد حسن عربزاده زیر بار تلّی از مشکلات نگهداری فرزند معلول له و لورده نمی‌شدند. که پدر دست به چنین اقدام جنون آمیز بزند.
حال که این فاجعه رسانه‌ای شده ست. بهتر ست که به آسیب شناسی آن پرداخت. آیا حسن عربزاده و همسرش برای روح و جسم خود از جانب پزشکان، رواشناسان، مددکاران و.. کمک های لازم را دریافت کردند یا بدلیل تعصبات و عادت‌های دست و پا گیر در این زمینه اکراه یا خط قرمزی داشتند که همه چیز با دستهای مهربان خودشان از فرزند نگهداری کند.
باید موضوع را از درون این خانواده به بیرون و پیرامون آنها کشاند تا کم‌کاری‌ها و باری بهر جهت ها را دور ریخت. دوستی در این باره نوشته بود: “دو روز پیش به روال همیشگی، برایم پیامی داشت به نشانه‌ی سرزندگی؛ ..” مگر می‌شود حسن عربزاده که معلوم نیست در این اواخر در چه وضعیت بحران اسیر شده بود چنان پیامی بدهد؟
بعضی ها هنوز عمق فاجعه را نفهمیده اند و به تعارف و شعار دهی بسنده می کنند. اجازه دهیم پزشکان ، روانشناسان ، مددکاران و.. با دریائی از تجربیات بی بدیل خود ما را برای کمک به موارد مشابه آگاه کنند که تا آن جا که ممکن ست برای جلوگیری از این نوع فاجعه به نزدیکان و دوستان که چنین مشکلاتی دارند یاری برسانیم و آنها را در مراجعه به مراکز درمانی تشویق کنیم.
کامران امیدوارپور
