مستی قدرت و دوگانگی گفتمانی دیپلماسی ولایی

۱. مقدمه: مستی قدرت و دوگانگی در گفتار و رفتار
در رژیم‌های اقتدارگرا، یکی از ویژگی‌های رایج، دوگانگی گفتار و رفتار در سیاست خارجی است. رهبران این رژیم‌ها در عرصه عمومی، خود را مستقل، مقاوم و غیرقابل مصالحه معرفی می‌کنند، درحالی‌که در پشت پرده، مذاکرات و سازش‌هایی را پیش می‌برند که گاه حیرت آور است. این پدیده با مفهوم مستی قدرت (Intoxication of Power)، توهم مصونیت (Illusion of Invulnerability) و سیطره تفکر گروهی (Groupthink) قابل توضیح است. برای مثال خامنه‌ای در سطح عمومی و رسمی، مذاکره با آمریکا را رد می‌کند، به طرفداران آن توهین می‌کند و موضعی تهاجمی دارد (”سیلی سختی خواهد خورد”). اما گزارش‌های غیررسمی از وجود مکاتبات و تعاملات از طریق واسطه‌های گوناگونی حکایت دارند که گاه به جنگل واسطه‌ها شهرت یافته است. این شکاف بین موضع رسمی و اقدامات پشت پرده، نشان‌دهنده نوعی استراتژی است که به مخاطبان داخلی و خارجی پیام‌های متفاوتی می‌فرستد.

خامنه‌ای به‌عنوان رهبر بلامنازع بیش از سه دهه در رژیم ولای، از هرگونه شفافیت، نظارت و پاسخگویی مصون بوده است. این مصونیت از مسئولیت و نبود چالش سیاسی، منجر به بیگانگی از واقعیت‌های داخلی و بین‌المللی شده است. او تصور می‌کند که با ایجاد دوگانگی بین گفتمان عمومی و مذاکرات پشت‌پرده، می‌تواند همزمان هم مشروعیت داخلی را حفظ کند و هم از فشارهای خارجی بکاهد. سیاست‌های دیپلماتیک رژیم ولایی پدیده‌ای شناخته شده است و در قالب دوگانگی گفتمانی (Discursive Duality) توصیف می‌شود. رابرت پاتنام(Robert D. Putnam) اینگونه دیپلماسی با با مفهوم بازی دو سطحی در دیپلماسی (Two-Level Game) توصیف می‌کند.
بنا به نظریه پاتنام، برخی از رهبران سیاسی همزمان به دو سطح بازی توجه دارند. نخست سطح بین‌المللی: مذاکره با طرف مقابل (در اینجا آمریکا) و دوم سطح داخلی: مدیریت افکار عمومی، نهادهای قدرت و جناح‌های سیاسی داخلی کشورشان. در همین راستا، خامنه‌ای به دلیل فشارهای داخلی (محافظه‌کاران ضد مذاکره یا حتی ناسازگاری با گفته‌های پیشین خود) و خارجی (تحریم‌ها و تهدید نظامی)، باید از یک سو تعامل کند و از سوی دیگر این تعامل را پنهان نگه دارد تا مشروعیت گفتمان ضدآمریکایی خود را حفظ کند.

در همین چارچوب خامنه‌ای همزمان می‌بایست رویکرد “انکار باورپذیر” (Plausible Deniability) را پیشه کند. این مفهوم در علوم سیاسی و امنیتی به شرایطی اشاره دارد که در آن یک بازیگر می‌تواند بدون پذیرش رسمی، عملا در اقدامات خاصی مشارکت کند که رسما و ظاهرا در سیاست‌های او جایی ندارند. به همین دلیل در اینجا، خامنه‌ای از کانال‌های غیررسمی برای تعامل استفاده می‌کند اما آن را در سطح رسمی انکار می‌کند. چنین رویکردی هم‌زمان اجازه مذاکره را فراهم می‌کند و هزینه‌های سیاسی آن را کاهش می‌دهد. این هزینه می‌تواند ریزش و شکاف داخلی رژیم باشد و همزمان هزینه‌های سیاسی دیگر نظیر سقوط سرمایه اجتماعی در نزد مردم یا فشار منتقدان داخلی و پیشروی مخالفان حاکمیت باشد.

۲.۲. توهم مصونیت و تفکر گروهی: اروینگ جانیس
اروینگ جانیس (1972 Irving Janis) در نظریه “تفکر گروهی (Groupthink)” اشاره می‌کند که رهبران اقتدارگرا، در حلقه‌ای از مشاوران چاپلوس قرار می‌گیرند که به‌جای ارائه واقعیت، فقط اطلاعات دلخواه او را منعکس می‌کنند.‌ هانا آرنت در کتاب “The Origins of Totalitarianism” (خاستگاه‌های توتالیتاریسم) نیز اشاره می‌کند که در رژیم‌های استبدادی، رهبران در حلقه‌ای از چاپلوسان، اطلاعات تحریف‌شده و گفتمان بسته زندگی می‌کنند و این باعث توهم شکست‌ناپذیری در آنها می‌شود.

این موضوع به دو گونه رفتار می‌انجامد:
نخست: توهم مصونیت از خطر (Illusion of Invulnerability): رهبر تصور می‌کند که هر تصمیمی بگیرد، قابل اجرا و موفق خواهد بود.
دوم: انکار واقعیت‌های نامطلوب (Denial of Reality): اطلاعاتی که نشان‌دهنده بحران یا اشتباهات است، نادیده گرفته یا تحریف می‌شود. مثال بارز چنین رویکردی خامنه‌ای است که مشاوران سپاهی و امنیتی که او را احاطه کرده‌اند، تنها اطلاعاتی را به او منتقل می‌کنند که نظام را مقتدر و مخالفان را ضعیف جلوه دهد. نتیجه این وضعیت، اصرار بر گفتمان “مقاومت” در عین مذاکرات پنهانی با آمریکا است. این تناقض در رفتار، نه ناشی از استراتژی هوشمندانه، بلکه نتیجه ناکامی از مدیریت عادی سازی رابطه با جهان و همچنین ناتوانی در پذیرش واقعیات ابربحرانهای جامعه ایران و نارضایتی مردم است.

۲.۳. سوگیری ادراکی در سیاست خارجی: رابرت جرویس
رابرت جرویس( 1976 Robert Jervis) در کتاب “Perception and Misperception in International Politics” توضیح می‌دهد که رهبران اقتدارگرا دچار سوگیری‌های شناختی می‌شوند که آنها را از درک دقیق و وثیق تهدیدها و فرصت‌های واقعی بازمی‌دارد. این البته چاهی است که خودشان کنده‌اند و در آن سقوط کرده‌اند.

دو سوگیری مهم در رفتار خامنه‌ای:
“توهم کنترل (Illusion of Control)”: خامنه‌ای تصور می‌کند که می‌تواند همزمان هم مذاکره کند و هم انکار کند، بدون اینکه این تناقض هزینه‌ای برایش داشته باشد.
“تداوم‌گرایی (Perseverance Effect)”: حتی وقتی شواهد نشان می‌دهد که سیاست‌های او شکست خورده است (مانند بحران اقتصادی ناشی از تحریم‌ها یا فروپاشی محور مقاومت هلال ولایی)، او همچنان بر موضع “عدم مذاکره” اصرار دارد، چون پذیرش مذاکره به‌معنای اعتراف به شکست خواهد بود.

۲.۴. تله استبدادی و توهم پیامبری
برایان کلاس (2021 Brian Klaas) در کتاب “Corruptible: Who Gets Power and How It Changes Us” توضیح می‌دهد که رهبران مستبد، در طول زمان دچار توهم “برگزیدگی” و “رسالت تاریخی” می‌شوند. این امر در خصوص خامنه‌ای هم موضوعیت دارد. زیرا او خود را نه‌تنها یک سیاستمدار، بلکه “رهبر امت اسلامی” و “نایب امام زمان” معرفی می‌کند. پذیرش مذاکره مستقیم با آمریکا، در ذهن او نقض این جایگاه “مقدس” است، زیرا با تصویری که از خود ساخته (رهبر مقاومت جهانی در برابر استکبار) در تناقض است. بنابراین، حتی اگر مذاکرات در پشت پرده انجام شود، باید در عرصه عمومی انکار شود تا ” هیبت رهبری” خدشه‌دار نشود و از ریزش و شکاف درونی حاکمیت خودداری شود.

نتیجه‌گیری
دوگانگی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی، که ناشی از ساختار اقتدارگرای آن و ویژگی‌های شخصیتی رهبر آن است، با مفاهیمی همچون “مستی قدرت”، “توهم مصونیت” و “تفکر گروهی” توضیح‌پذیر است. این تناقض، نه ناشی از استراتژی هوشمندانه، بلکه حاصل ناتوانی در مدیریت بحران‌های داخلی و خارجی است. چنین رویکردی، در بلندمدت نه‌تنها مشروعیت داخلی رژیم ولایی را کاهش می‌دهد ، بلکه هزینه‌های سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی سنگینی برای جامعه ایران به‌دنبال خواهد داشت.

————————
منابع

• Janis, I. L. (1972). Victims of Groupthink: Psychological Studies of Policy Decisions and Fiascoes. Houghton Mifflin.
• Jervis, R. (1976). Perception and Misperception in International Politics. Princeton University Press.
• Klaas, B. (2021). Corruptible: Who Gets Power and How It Changes Us. Scribner.
• Arendt, H. (1951). The Origins of Totalitarianism. Harcourt Brace.