سقوط اسد پایان پ‌ک‌ک؟

فارین افرز
۳ فوریه ۲۰۲۵

سقوط اسد می‌تواند سرنوشت دشمن تروریستی ترکیه را رقم بزند

در تاریخ ۲۲ ژانویه، سه عضو پارلمان ترکیه از حزب چپ‌گرای برابری و دموکراسی خلق‌ها (DEM) که طرفدار کردهاست، از جزیره‌ی زندان امرالی بازدید کردند تا با عبدالله اوجالان، بنیان‌گذار و رهبر حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) دیدار کنند. پ‌ک‌ک گروهی شبه‌نظامی است که از دهه‌ی ۱۹۸۰ در ترکیه به شورش مسلحانه پرداخته و هم از سوی ترکیه و هم ایالات متحده به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود. اوجالان از سال ۱۹۹۹ در حبس ابد به سر می‌برد. تا پاییز سال گذشته، بیش از سه سال بود که هیچ بازدیدکننده‌ای اجازه‌ی ملاقات با او را نداشت. اما دیدار او با هیئت حزب DEM، دومین ملاقات در یک ماه بود.

این دیدار برای بحث درباره‌ی پیشنهادی که در ماه اکتبر مطرح شد، انجام گرفت: دولت باغچلی، رهبر حزب راست افراطی حرکت ملی و یکی از متحدان کلیدی رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان، پیشنهاد کرده بود که در صورت انحلال پ‌ک‌ک و اعلام کناره‌گیری از خشونت، اوجالان می‌تواند مورد عفو قرار گیرد. اوجالان در بیانیه‌ای کتبی تأیید کرد که «آماده‌ی ارائه‌ی این درخواست» به سازمان خود است. او در ماه دسامبر به قانون‌گذاران بازدیدکننده گفت: «این فرصتی است که نباید از دست بدهیم.» 

اوجالان انگیزه‌هایی برای توجه جدی به پیشنهاد باغچلی — و در نتیجه پیشنهاد دولت ترکیه — دارد. اگرچه پ‌ک‌ک همچنان قادر به انجام حملات تروریستی موردی علیه اهداف ترکیه‌ای است، اما مبارزه‌ی نظامی خود را در ترکیه باخته است. این گروه در کوه‌های قندیل در شمال عراق، که مقر اصلی آن محسوب می‌شود، همچنان باقی مانده است. اما حتی در آنجا نیز پهپادهای ترکیه و مجموعه‌ای از پایگاه‌های نظامی پیشرفته، پ‌ک‌ک را محاصره کرده‌اند و مانع از آن شده‌اند که این گروه از مناطق کوهستانی شمال عراق برای انجام حملات به ترکیه استفاده کند. مشارکت نزدیک آنکارا با دولت منطقه‌ای کردستان، که اداره‌ی منطقه‌ی خودمختار شمال عراق را بر عهده دارد، فضای عملیاتی پ‌ک‌ک را بیش از پیش محدود کرده است. با توجه به وضعیت نظامی وخیم این گروه، اوجالان که به اواخر دهه‌ی ۷۰ زندگی خود نزدیک می‌شود، دلایل کافی برای حمایت از یک راه‌حل سیاسی دارد. در سال ۲۰۱۳، او اظهار کرده بود: «می‌خواهم قبل از مرگم، صلح را ببینم.» 

تحولات سیاسی اخیر در ترکیه امیدها را برای یک توافق با پ‌ک‌ک افزایش داده است، اما این سقوط اخیر بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، است که می‌تواند به معنای پایان این گروه باشد. شاخه‌های پ‌ک‌ک همچنان در شمال شرقی سوریه فعال هستند و این مناطق را تحت کنترل دارند، جایی که نیروهای آن در جنگ علیه گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) در کنار ایالات متحده جنگیده‌اند. اما با فروپاشی رژیم اسد، فرصتی برای ادغام مناطق کردنشین شمال سوریه و نیروهای مسلح آن‌ها با سایر بخش‌های کشور فراهم شده است. از دست دادن این پایگاه امن می‌تواند آخرین ضربه برای پ‌ک‌ک باشد که از پیش ضعیف شده است.

با این حال، پایان این سازمان همچنان قطعی نیست. دولت ترکیه پیش‌تر نیز در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۳ برای مذاکره‌ی صلح با پ‌ک‌ک تلاش کرده، اما این تلاش‌ها به نتیجه نرسیده است. علاوه بر این، با وجود جایگاه اوجالان در این گروه، تضمینی وجود ندارد که رهبران مستقر در عراق از درخواست او برای خلع سلاح و انحلال تبعیت کنند. در حقیقت، یک روز پس از آن‌که باغچلی پیشنهاد آزادی اوجالان را مطرح کرد، پ‌ک‌ک یک حمله‌ی تروریستی در یک مجموعه‌ی صنایع نظامی در حومه‌ی آنکارا انجام داد که منجر به کشته شدن پنج غیرنظامی شد.

افزون بر این، اگر توافقی با پ‌ک‌ک بخشی از یک سازوکار گسترده‌تر برای تأمین جایگاه برابر و حقوق دموکراتیک جمعیت کردهای ترکیه نباشد، نارضایتی‌های پنهان بار دیگر ممکن است به شورش مسلحانه تبدیل شود. همچنین، اگر یک منطقه‌ی خودمختار و نظامی‌شده‌ی کردها در آن سوی مرزهای ترکیه در سوریه، با حمایت ایالات متحده، همچنان به پناه دادن به نیروهای پ‌ک‌ک و تقویت آرمان‌های جدایی‌طلبانه بپردازد، خطر احیای این گروه همچنان باقی خواهد ماند.

این موانع را نمی‌توان نادیده گرفت. اما هم‌زمانی تحولات سیاسی داخلی در ترکیه و تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه، امکان غلبه بر این چالش‌ها را افزایش داده است. اکنون، بیش از هر زمان دیگری در تاریخ اخیر، این احتمال وجود دارد که پ‌ک‌ک منحل شود — و در نهایت تهدیدی که ترکیه را برای ۴۰ سال گذشته گرفتار کرده بود، از بین برود.

پناهگاه امن

حمایت سوریه همواره برای بقای پ‌ک‌ک حیاتی بوده است. از اوایل دهه‌ی ۱۹۸۰، حافظ اسد، دیکتاتور سوریه، به عبدالله اوجالان و پیروانش اجازه داد تا پایگاهی عملیاتی در مناطق تحت کنترل سوریه ایجاد کنند. اسد متحد اتحاد جماهیر شوروی بود و پ‌ک‌ک نیز تا پایان جنگ سرد به ایدئولوژی مارکسیسم-لنینیسم پایبند بود. حمایت او از پ‌ک‌ک تا دهه‌ی ۱۹۹۰ ادامه یافت که بخشی از آن ناشی از کینه‌ی تاریخی سوریه نسبت به ترکیه بود، به‌ویژه پس از الحاق استان اسکندرون (الکساندرِتا) توسط ترکیه در سال ۱۹۳۹، منطقه‌ای که تا آن زمان بخشی از قلمرو تحت قیمومیت فرانسه بر سوریه محسوب می‌شد. تنها در سال ۱۹۹۸ بود که اسد، در برابر تهدید مداخله‌ی نظامی رئیس‌جمهور وقت ترکیه، سلیمان دمیرل، مجبور به اخراج اوجالان شد. اوجالان در فوریه‌ی ۱۹۹۹ در نایروبی، کنیا، دستگیر و به سرعت به ترکیه مسترد شد. پ‌ک‌ک پس از تهاجم ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳، مقر خود را به قندیل منتقل کرد و از خلأ قدرتی که با سرنگونی صدام حسین ایجاد شده بود، بهره برد.

جنگ داخلی سوریه بار دیگر این کشور را برای پ‌ک‌ک به عنصری مکانی تبدیل کرد. در سال ۲۰۱۲، بشار اسد نیروهای دولتی را از شمال شرق سوریه خارج کرد و به شاخه‌ی سوری پ‌ک‌ک، یعنی حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) و شاخه‌ی نظامی آن، یگان‌های مدافع خلق (YPG)، اجازه داد تا یک شبه‌دولت — اداره‌ی خودمختار شمال و شرق سوریه، که به‌نام روژاوا یا کردستان غربی نیز شناخته می‌شود — را در این منطقه با جمعیت عمدتاً کرد تشکیل دهند. اسد، در واقع، کنترل یک‌سوم کشور خود، از جمله بیشتر میادین نفتی سوریه، را به مقامات کرد واگذار کرد. در مقابل، نیروهای کرد دست از مقاومت مسلحانه علیه رژیم او برداشتند و به این ترتیب، جنبش گسترده‌تر مخالفان حکومت را تضعیف کردند. علاوه بر این، اسد توانست ضربه‌ای به ترکیه وارد کند، کشوری که از قیام علیه حکومت او حمایت می‌کرد.

ترکیه که نگران بود قدرت گرفتن شاخه‌ی سوری پ‌ک‌ک باعث جسورتر شدن کل این سازمان شود، در سال ۲۰۱۳ مذاکرات صلح با اوجالان را آغاز کرد. اما پس از آن‌که پ‌ک‌ک در سال ۲۰۱۵ تلاش کرد کنترل مراکز شهری در استان‌های کردنشین جنوب شرقی ترکیه را به دست بگیرد، مذاکرات متوقف شد و ارتش ترکیه عملیات گسترده‌ای را برای بیرون راندن شبه‌نظامیان از شهرها آغاز کرد.

پ‌ک‌ک در ترکیه شکست خورد، اما همچنان از طریق ارتباط نزدیک خود با PYD سوریه و نیروهای نظامی آن به حیاتش ادامه داد. PYD بخشی از اتحادیه‌ی جوامع کردستان (KCK) است، سازمان چتری که در سال ۲۰۰۵ تأسیس شد و اهداف سیاسی پ‌ک‌ک را دنبال می‌کند و تحت رهبری اوجالان قرار دارد. اعضای پ‌ک‌ک به YPG پیوسته‌اند، نیرویی که بخش اصلی نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) را تشکیل می‌دهد. این ائتلاف که به‌عنوان نیروی نظامی منطقه‌ی خودگردان شمال شرقی سوریه عمل می‌کند، یک شریک نزدیک ایالات متحده در مبارزه علیه داعش به شمار می‌رود. فرمانده کل SDF، مظلوم عبدی، یکی از اعضای سابق پ‌ک‌ک است که زمانی که اوجالان در سوریه اقامت داشت، با او همکاری می‌کرد.

ترکیه تاکنون سه عملیات نظامی محدود علیه شاخه‌های پ‌ک‌ک در سوریه انجام داده است: در منطقه‌ی الباب در سال ۲۰۱۶، در منطقه‌ی عفرین در سال ۲۰۱۸، و در کریدوری بین شهرهای تل‌ابیض و رأس‌العین در سال ۲۰۱۹. ارتش ترکیه همچنان یک منطقه‌ی حائل جزئی در شمال سوریه حفظ کرده است، اما حضور نظامی ایالات متحده در این منطقه تاکنون مانع از مداخله‌ی نظامی گسترده‌ی ترکیه برای نابودی کامل شبه‌نظامیان وابسته به پ‌ک‌ک شده است.

مأموریت رسمی ایالات متحده ارائه‌ی آموزش، پشتیبانی عملیاتی و پوشش نظامی به SDF است، اما در عمل این بدان معناست که نیروهای آمریکایی با YPG همکاری می‌کنند. از نظر آنکارا، تفاوت بین YPG و پ‌ک‌ک صرفاً یک تغییر نام است. همکاری واشنگتن با شبه‌نظامیان کرد در سوریه، روابط ایالات متحده و ترکیه را پیچیده کرده است.

افزایش فشار

با سقوط اسد، اما، دولت خودخوانده در شمال شرق سوریه ممکن است دیگر پایدار نباشد — و ایالات متحده ناگزیر خواهد شد گزینه‌هایی غیر از اتکا به شاخه‌های وابسته به پ‌ک‌ک برای جلوگیری از بازگشت داعش را در نظر بگیرد. هیئت تحریر الشام (HTS)، گروه اسلام‌گرایی که در دسامبر رژیم سوریه را سرنگون کرد، پیشنهاد مقامات کرد برای ایجاد یک سیستم فدرالی که به آن‌ها اجازه حفظ خودمختاری‌شان را بدهد، رد کرده است. این گروه که اکنون کنترل سوریه را در دست دارد، سابقه‌ی درگیری با کردها را دارد: در سال ۲۰۱۲، پس از آن‌که مقامات کرد برای نخستین بار کنترل شمال شرق سوریه را به دست گرفتند، پیشروی HTS یعنی هیئت تحریر الشام، گروه جهادی مورد حمایت ترکیه، از ترکیه وارد سوریه شد تا به شبه‌نظامیان کرد حمله کند.

اخیراً، احمد الشرع، رهبر HTS و رئیس‌جمهور موقت سوریه، اعلام کرده است که باید نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) در ارتش ملی ادغام شوند تا قدرت نظامی “تنها در اختیار دولت باشد.” همچنین، وزیر دفاع جدید سوریه، مرحف ابوقصره، در ژانویه به خبرنگاران گفت که HTS در صورتی که SDF از مذاکره خودداری کند، یک طرح جایگزین دارد و تأکید کرد: “اگر مجبور شویم از زور استفاده کنیم، آماده خواهیم بود.” 

در هفته‌های پس از سقوط اسد، مقامات ارشد ترکیه بارها بر تمایل خود برای انحلال YPG تأکید کرده‌اند. در دسامبر، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، نابودی این گروه را “هدف استراتژیک” آنکارا خواند و از رهبران جدید سوریه خواست تا YPG را منحل کنند، فرماندهان آن (از جمله سوری‌ها) را اخراج کنند و کنترل مرکزی بر تمام قلمرو سوریه را بازگردانند. چند روز بعد، یاشار گولر، وزیر دفاع ترکیه، این موضع را تکرار کرده و اظهار داشت که “اولویت ترکیه، نابودی YPG است.” 

اگر HTS و ترکیه بتوانند اهداف خود را، چه از طریق مذاکره و چه با توسل به زور، محقق کنند، ضربه‌ی مرگباری به پ‌ک‌ک وارد خواهد شد. از دید ترکیه، تهدید اصلی یک تهدید نظامی نیست: زمین‌های هموار در امتداد مرز سوریه-ترکیه به‌راحتی قابل کنترل هستند، و برخلاف جغرافیای کوهستانی شمال عراق، برای جنگ چریکی مناسب نیستند. اما آنکارا نگران است که یک نهاد سیاسی خودمختار، مسلح و تحت رهبری کردها در سوریه بتواند — و شاید همین حالا هم چنین باشد — به کانون آرمان‌های جدایی‌طلبانه‌ی کردها در ترکیه تبدیل شود.

این خطر در مورد شمال عراق قابل مدیریت بوده است: آنکارا و دولت اقلیم کردستان روابط خوبی دارند و پ‌ک‌ک در آنجا به حاشیه رانده شده است. اما شرایط در سوریه متفاوت است. کردهای سوریه نسبت به کردهای عراق پیوندهای عمیق‌تری با کردهای ترکیه دارند؛ بسیاری از آن‌ها از نوادگان پناهندگانی هستند که پس از سرکوب اولین قیام کردها در ترکیه در سال ۱۹۲۵ به سوریه گریختند. بنابراین، روژاوا به‌عنوان یک مرکز جاذبه عمل می‌کند، چیزی که شمال عراق هرگز نبود. پ‌ک‌ک به دنبال ایجاد یک سیستم غیرمتمرکز خودگردانی است که مناطق کردنشین ترکیه، سوریه، عراق و ایران را در بر بگیرد. تا زمانی که حاکمیت خودمختار در سوریه باقی بماند، این رؤیا نیز زنده خواهد ماند.

اکنون، بزرگ‌ترین مانع برای پایان دادن به این خودمختاری و ادغام SDF در یک نیروی ملی سوری، ایالات متحده است. ماه گذشته، مظلوم عبدی، فرمانده‌ی SDF، در مصاحبه با روزنامه‌ی لوموند اعلام کرد که این گروه می‌خواهد منطقه‌ی شمال شرق سوریه “خودمختاری اداری خود را حفظ کند... در عین حال با دولت مرکزی همکاری داشته باشد.” او همچنین تمایل SDF برای ادامه‌ی حضور نیروهای آمریکایی در سوریه را تأیید کرده است تا بر آتش‌بس بین SDF و ارتش ملی سوریه، که یک شبه‌نظامی مورد حمایت ترکیه است، نظارت کنند. اما HTS و دولت ترکیه این خواسته‌ها را رد کرده‌اند.

تنها با حمایت مستمر ایالات متحده، SDF می‌تواند در برابر فشار رهبران جدید سوریه و حامیان آن‌ها در آنکارا مقاومت کند. واشنگتن از سوی خود ممکن است تمایل داشته باشد در کنار متحدان کرد خود بایستد، حتی با وجود خطر تشدید تنش‌ها با آنکارا. در جلسه‌ی تأیید صلاحیت خود در مجلس سنا، مارکو روبیو، وزیر خارجه‌ی ایالات متحده، بر اهمیت همکاری با SDF برای مهار داعش تأکید کرد و درباره‌ی پیامدهای “رها کردن شرکایی که فداکاری بزرگی کرده‌اند” هشدار داد. در همین حال، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، درباره‌ی ادامه‌ی حضور ۲,۰۰۰ نیروی آمریکایی در سوریه به‌طور مبهم سخن گفته و هفته‌ی گذشته اظهار داشت که “آن‌ها نیازی به دخالت ما ندارند.”

راهی به سوی صلح؟ 

هنوز مسیری، هرچند باریک، برای یک راه‌حل سیاسی وجود دارد که می‌تواند ثبات بلندمدت را به همراه داشته باشد. انحلال و خلع سلاح نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) و پایان دادن به وضعیت خودمختاری در شمال شرق سوریه می‌تواند به ثبات کشور کمک کند، زیرا دولت جدید سوریه کنترل خود را تثبیت می‌کند.

ترکیه، در صورت از میان رفتن تهدید اصلی در مرزهایش، ممکن است متقاعد شود که از خواسته‌های گسترده‌تر خود درباره کردهای سوریه، از جمله اخراج همه فرماندهان ی‌پ‌گ (YPG) از سوریه، صرف‌نظر کند و برای دستیابی به یک توافق دوجانبه با طرف‌های کرد خود در ترکیه ترغیب شود. این توافق می‌تواند شامل اعطای عفو به اعضای پ‌ک‌ک، آزادی سیاستمداران کرد زندانی و تضمین برابری حقوقی میان ترک‌ها و کردها باشد. (هدف آخر مستلزم اصلاح قانون اساسی ترکیه است، که در حال حاضر تصریح می‌کند تنها زبان ترکی می‌تواند به عنوان زبان مادری تدریس شود و همه شهروندان جمهوری ترکیه ترک محسوب می‌شوند.) ایالات متحده می‌تواند پیشنهاد ترکیه را برای رهبری عملیات سرکوب داعش بپذیرد و در جریان مذاکرات مربوط به خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، واشنگتن می‌تواند آنکارا و دمشق را برای تضمین حقوق کردها تحت فشار بگذارد.

با این حال، آنکارا قصد ندارد خودمختاری کردها را در داخل ترکیه بپذیرد، همان‌طور که برخی فعالان کرد خواستار آن هستند. فروپاشی امپراتوری عثمانی همچنان در ذهن رهبران ترکیه سایه انداخته است و از دید آنان، خودگردانی ناگزیر به جدایی‌طلبی منجر خواهد شد. همچنین، تردیدهایی درباره آمادگی دولت اقتدارگرای ترکیه برای اعطای امتیازات دموکراتیک اساسی وجود دارد: در ماه نوامبر، در حالی که تماس‌ها با اوجالان در جریان بود، سه شهردار کرد از سمت‌های خود برکنار شدند و به حمایت از “تروریسم” متهم شدند.

با این حال، به نظر می‌رسد که رهبران ترکیه فوریت یک راه‌حل را درک می‌کنند. برای کشوری که دهه‌ها حتی وجود کردها را انکار می‌کرد، به رسمیت شناختن این که شهروندان کرد، به گفته مشاور اردوغان، محمد اوچوم، “مالکان مشترک” یک جمهوری واحد هستند، گامی قابل‌توجه به شمار می‌رود. دولت ترکیه همچنین در حال سرکوب راست افراطی ضد کرد است: در ژانویه، امید اوزداغ، رهبر حزب پیروزی (یک حزب راست افراطی) و از مخالفان سرسخت گشایش سیاسی به سمت کردها، دستگیر و به “تحریک عمومی به نفرت و دشمنی” متهم شد. پیشنهاد دولت باغچلی برای مذاکره با اوجالان شاید نشان‌دهنده تغییر به سوی لیبرالیسم نباشد، اما حاکی از عمل‌گرایی نخبگان سیاسی ترکیه در برابر تهدیدات ادراک‌شده است.

مدت‌ها پیش از سقوط رژیم اسد، آنکارا نگران بود که آشفتگی منطقه‌ای بتواند موجب بی‌ثباتی داخلی شود. سه هفته پیش از دعوت باغچلی از اوجالان در ماه اکتبر، وی توضیح داد: “وقتی ما خواهان صلح در جهان هستیم، باید صلح را در کشور خود نیز تضمین کنیم.” اردوغان نیز در همان ماه در سخنرانی خود در پارلمان بر ضرورت “تقویت جبهه داخلی” در برابر “تجاوزگری اسرائیل” تأکید کرد.

نگرانی‌های آنکارا درباره دخالت‌های خارجی بدون دلیل نبود. در نوامبر، گدعون ساعر، وزیر امور خارجه اسرائیل، مردم کرد را “متحد طبیعی” اسرائیل توصیف کرد و گفت که اسرائیل باید روابط خود را با آن‌ها تقویت کند. همچنین، در ماه اکتبر، روزنامه طرفدار پ‌ک‌ک، “ینی اوزگور پولیتیکا”، بخشی از “مانیفست تمدن دموکراتیک” اوجالان را که بیش از یک دهه پیش نوشته شده بود، بازنشر کرد. در این مانیفست، اوجالان پیشنهاد داده بود که پ‌ک‌ک می‌تواند علیه ترکیه با ایالات متحده و اسرائیل متحد شود. اما اکنون که اوجالان لحن خود را تغییر داده — او در ماه دسامبر از “مسئولیت تاریخی برای تجدید و تقویت برادری ترک‌ها و کردها” سخن گفت — رهبران ترکیه نمی‌خواهند فرصت ترمیم شکاف داخلی را که ممکن است یک قدرت خارجی از آن سوءاستفاده کند، از دست بدهند.

از میان برداشتن تهدید پ‌ک‌ک به عوامل متعددی بستگی دارد. اوجالان باید سازمان خود را متقاعد کند که پس از تغییر رژیم در سوریه، مبارزه مسلحانه یک بن‌بست است. جمعیت گسترده‌تر کرد نیز باید چشم‌اندازی برای آینده‌ای بهتر در ترکیه ببیند. ایالات متحده نیز باید از سوریه خارج شود تا نیروهای کرد سوری و دولت جدید این کشور بتوانند در ساختار ملی تازه‌ای ادغام شوند. هیچ‌یک از این نتایج تضمین‌شده نیست، اما با دوراندیشی اوجالان، دولت ترکیه، رهبری جدید سوریه، و دولت تازه ایالات متحده، تحقق همه آن‌ها اکنون در دسترس است.