بازنگری ایران در رویارویی با دونالد ترامپ
فایننشال تایمز
نجمه بزرگمهر در تهران و اندرو انگلند در لندن
۲۸ ژانویه ۲۰۲۵
برای سال‌ها، تصویری از پرچم ایالات متحده بر روی زمین مجتمع ریاست جمهوری ایران نقش بسته بود. این پرچم به‌صورت استراتژیک در مکانی قرار داشت که بازدیدکنندگان مجبور بودند هنگام ورود از روی ستاره‌ها و خط‌های آن عبور کنند.
بااین‌حال، اندکی پیش از آغاز به کار دونالد ترامپ، این پرچم به‌آرامی برداشته شد. هیچ توضیح رسمی از سوی مقامات ایرانی ارائه نشد، اما این اقدام نشان‌دهنده تغییری آرام در تفکر تهران بود. تغییری که سال ۲۰۲۵ را به مهم‌ترین سال ایران از زمان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ تبدیل کرده است. ایران که اکنون در آسیب‌پذیرترین وضعیت خود در سال‌های اخیر قرار دارد، امیدوار است از رویارویی اجتناب کرده و حتی با رئیس‌جمهور جدید آمریکا به توافق برسد.
بازگشت دشمن دیرینه ایران به کاخ سفید دقیقاً زمانی رخ می‌دهد که بن‌بست طولانی‌مدت هسته‌ای ایران با غرب به اوج خود رسیده است. این موضوع همچنین پس از سالی از درگیری‌های منطقه‌ای اتفاق می‌افتد که توازن قدرت در خاورمیانه را به زیان تهران تغییر داده است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، پس از مجموعه‌ای از پیروزی‌های نظامی که ضربات سنگینی به جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی منطقه‌ای آن وارد کرد، جسورتر از گذشته شده است.
اسرائیل، که سال گذشته دو دور حملات متقابل به ایران داشت، مدعی است که بخش زیادی از سامانه‌های دفاع هوایی ایران را نابود کرده است. نیروی نیابتی اصلی ایران، یعنی جنبش حزب‌الله لبنان، تضعیف شده و سرنگونی رژیم اسد در سوریه ایران را از یک متحد کلیدی محروم کرده است. با در نظر گرفتن این مسائل، تحلیلگران می‌گویند ایران توانایی تحریک ترامپ و به خطر انداختن درگیری نظامی بیشتر با اسرائیل و حتی ایالات متحده را ندارد.
ولی نصر، استاد دانشکده مطالعات پیشرفته بین‌المللی دانشگاه جانز هاپکینز، می‌گوید: «این سال بسیار حساسی است، عمدتاً به این دلیل که زمینه استراتژیک برای ایران به‌شدت تغییر کرده است.» او می‌افزاید: «آنچه ایران از دست داده، توانایی مدیریت اسرائیل است و جایگاهش در برابر اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها تضعیف شده است.»
انتظار می‌رود ترامپ، که در دوره اول ریاست‌جمهوری خود توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران با قدرت‌های جهانی را ترک کرد و در کمپین “فشار حداکثری” تحریم‌ها را افزایش داد، به سیاست‌های سخت‌گیرانه خود بازگردد.
اما نشانه‌هایی وجود دارد که ترامپ ممکن است تمایل به مذاکره داشته باشد. او فرستاده خاورمیانه‌ای خود، استیو ویتکاف، را مأمور بررسی امکان دستیابی به توافق دیپلماتیک با ایران کرده است. ترامپ هفته گذشته گفت: «اگر [تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران] بتواند حل شود، واقعاً خوب خواهد بود.»
دیپلمات‌های غربی می‌گویند که دولت رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب ایران، مسعود پزشکیان، طی هفته‌های اخیر تمایل بیشتری برای توافق بر سر یک راه‌حل مذاکره‌شده نشان داده است. هدف این رویکرد کاهش تحریم‌ها و تسهیل فشار اقتصادی داخلی است، اما این تمایل ناشی از موقعیت تضعیف‌شده ایران و تمایل برای اجتناب از درگیری نظامی با ایالات متحده و اسرائیل نیز هست.
بااین‌حال، آنها هشدار می‌دهند که اگر این تلاش‌ها به نتیجه نرسد، ایران در مسیر برخورد با غرب قرار خواهد گرفت. قدرت‌های اروپایی که در دوره اول ترامپ با سیاست “فشار حداکثری” مخالفت کرده بودند، اکنون به دلیل رفتار ایران بیشتر خشمگین شده‌اند. این رفتار ایران شامل ادامه گسترش فعالیت‌های هسته‌ای، فروش تسلیحات به روسیه و هدف قرار دادن شهروندان غربی است.
با توجه به اینکه ایران اورانیوم را به سطحی نزدیک به درجه تسلیحات غنی می‌کند و اکنون بیش از هر زمان دیگری به توانایی تولید بمب هسته‌ای نزدیک شده است، دیپلمات‌ها می‌گویند که آنها به دنبال اقدام هستند، نه حرف.
“بندهای غروب” در توافق ۲۰۱۵ قرار است در ماه اکتبر به پایان برسد، که با برداشته شدن محدودیت‌ها بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران عملاً به معنای پایان این توافق ناکارآمد خواهد بود.
با نزدیک شدن به این تاریخ، یکی از خطرات برای ایران این است که قدرت‌های غربی روند موسوم به «بازگشت فوری»(snapback) را آغاز کنند. این روند می‌تواند به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل و افزایش انزوای بین‌المللی ایران در صورت نبود توافق جایگزین منجر شود.
در داخل ایران، اصلاح‌طلبان بحث‌های عمومی را آغاز کرده‌اند تا آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب، و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را برای مذاکره تحت فشار قرار دهند و استدلال می‌کنند که ممکن است این آخرین فرصت رژیم برای جلوگیری از بحران باشد.
حسین مرعشی، سیاستمدار ارشد اصلاح‌طلب، طی سخنرانی‌ای در این ماه گفت: «پزشکیان این فرصت را دارد که گام‌های بزرگی برای ایران بردارد.» او افزود: «اولین مأموریت او باید باز کردن فصل جدیدی در سیاست خارجی باشد. ما دیگر در لبنان، سوریه یا عراق اهرمی نداریم.»
با این حال، تحلیلگران ایرانی گفتند که تهران نمی‌خواهد از سر استیصال در مذاکرات حاضر شود.
یکی از نزدیکان خامنه‌ای گفت: «در حالی که در برابر فشارهای آمریکا مقاومت می‌کنیم، تمایل به مذاکره را نیز نشان خواهیم داد.» وی افزود: «ایران در حال تلاش برای کاهش اقداماتی است که ممکن است واشنگتن را تحریک کند، حتی اگر در نهایت توافقی حاصل نشود.»
این فرد نزدیک به خامنه‌ای اذعان کرد که حملات اسرائیل به ایران و گروه‌های موسوم به “محور مقاومت” شامل حزب‌الله و حماس، باعث شده رهبران ایران ارزیابی خود را از قدرت جمهوری اسلامی در خاورمیانه بازبینی کنند.
اما او اضافه کرد که تهران همچنان ابزارهایی برای «تغییر میدان نبرد» دارد، بدون اینکه جزئیات بیشتری ارائه دهد. وی گفت: «جمهوری اسلامی ضربه خورده است، اما هیچ تغییری استراتژیک در سیاست‌های داخلی و خارجی‌اش نخواهد داشت.»
ولی نصر می‌گوید: «ایرانی‌ها خود را به آن صورتی که به‌عنوان ضعیف نشان داده می‌شوند نمی‌بینند. آنها نقاط ضعفی ذاتی دارند، شکی در آن نیست، اما برآوردشان این است که اگر ترامپ مسیر دیپلماتیک را دنبال نکند، محدودیت‌هایی برای او وجود دارد و خطرات درگیری نظامی که ایالات متحده نمی‌تواند کنترل کند بسیار بالا خواهد بود.»
هنگامی که ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود استراتژی «فشار حداکثری» علیه ایران را اجرا کرد، نیروهای ایرانی به خرابکاری در نفتکش‌ها در خلیج فارس و حمله موشکی و پهپادی در سال ۲۰۱۹ به زیرساخت‌های نفتی عربستان متهم شدند.
اما ترامپ نیز رفتار غیرقابل‌پیش‌بینی خود را نشان داد. او پس از اینکه در ابتدا اعلام کرد که مایل به اقدام نظامی نیست، در سال ۲۰۲۰ دستور ترور قاسم سلیمانی، قدرتمندترین فرمانده نظامی ایران را صادر کرد و دو دشمن را برای مدتی کوتاه تا آستانه جنگ پیش برد.
برخی کارشناسان می‌گویند که ضربات واردشده به محور مقاومت که نفوذ منطقه‌ای ایران را کاهش داده است، ممکن است به این معنا باشد که تهران تمایل بیشتری برای توافق با ترامپ داشته باشد تا تضمین‌های امنیتی دریافت کند که از سوی اسرائیل مورد حمله قرار نخواهد گرفت.
صنم وکیلی، مدیر برنامه خاورمیانه در چتم هاوس، می‌گوید: «اگر تهران بخواهد از فشار حداکثری آمریکا و تهدید حملات بیشتر اسرائیل جلوگیری کند، باید سریعاً ترامپ را برای دستیابی به یک توافق جذب کند.»
او افزود: «بدون ارائه چیزی بزرگ‌تر، ایران با خطر دور سوم حملات از سوی اسرائیل مواجه است که توسط این دولت آمریکا حمایت خواهد شد.» وی هشدار داد: «آنچه در خطر است، بقای رژیم است؛ بقای اقتصادی رژیم و توانایی آنها برای بازسازی مشروعیت خود و بازگشت به وضعیت عادی.»
