معمای انتخاباتی پیش روی مسعود پزشکیان

فقط یک نامزد اصلاح‌طلب/میانه‌رو از فرآیند سختگیرانه بررسی صلاحیت‌های شورای نگهبان عبور کرده است تا در انتخابات ریاست جمهوری در ۸ تیر، پس از مرگ ناگهانی ابراهیم رئیسی در سقوط هلیکوپتر، رقابت کند.

مسعود پزشکیان، یک جراح قلب ۶۹ ساله، تا کنون توجه زیادی را به خود جلب کرده است. او تجربه منحصر به فردی دارد، زیرا هم وزیر بهداشت در دولت اصلاح‌طلب محمد خاتمی بوده و هم عنوان نایب رئیس مجلس شورای اسلامی را یدک می‌کشد. علاوه بر این، او از میراث آذری خود در کشوری که گروه‌های قومی به طور سنتی از نماینده خود حمایت می‌کنند، بهره می‌برد و آذری‌ها دومین گروه بزرگ قومی در ایران را تشکیل می‌دهند. اعتبار او با توجه به خدمتش در جنگ ایران و عراق و نداشتن هیچ‌گونه لکه فساد مالی در سیستمی که اغلب به دلیل فساد معیوب است و نمونه اعلای این ضرب‌المثل ایتالیایی است که “پول عمومی مثل آب مقدس است؛ همه به آن دست می‌اندازند”، بیشتر تقویت شده است.

با این حال، پزشکيان، که عملکردهای اولیه‌اش در مناظرات ضعیف بود، ممکن است توسط ریاضیات انتخاباتی شکست بخورد. بزرگترین چالشی که با آن روبروست نه لزوماً از رقبا، بلکه از کرختی و بی‌تفاوتی رای‌دهندگان است که ممکن است پس از چندین بار ناامیدی از اینکه انتخابات ریاست جمهوری به طور اساسی ماهیت نظام سیاسی‌ای که در آن یک ولی فقیه حرف آخر را در همه مسائل کلیدی می‌زند، تغییر نداده است، از رای دادن خودداری کنند

متوسط نرخ مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری در ایران در بیست سال گذشته ۶۸٪ بوده است، در حالی که نرخ مشارکت در انتخابات مجلس ۵۲٪ بوده است. با این حال، از سال ۱۳۹۱، مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری ۲۴٪ کاهش یافته و انتخابات مجلس شاهد کاهش ۲۳٪ بوده است. این کاهش به افزایش فاصله بین دولت و شهروندان نسبت داده می‌شود که توسط عواملی مانند سرکوب جنبش سبز در سال ۱۳۸۸، جنبش «زن، زندگی، آزادی» در سال ۱۴۰۱ علیه حجاب اجباری و بدتر شدن شرایط اقتصادی به دلیل تحریم‌ها و بی‌کفایتی مدیریتی تقویت شده است

داده‌ها نشان می‌دهد که در دو دهه گذشته، نامزدهای اصلاح‌طلب و میانه‌رو زمانی در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شده‌اند (در سال‌های ۱۳۸۰، ۱۳۹۲، ۱۳۹۶) که مشارکت رای‌دهندگان بیش از ۷۰٪ بوده است. از این روند انتخابات ۱۳۸۸ را مستثنی می‌کنیم که بسیاری بر این باورند که از نامزد میانه‌رو میرحسین موسوی دزدیده شد تا محمود احمدی‌نژاد برای دوره دوم رئیس جمهور شود، حتی با وجود اینکه ۸۵٪ از رای‌دهندگان شرکت کردند.

طبق این الگوی تاریخی، کمپ میانه‌رو نیاز دارد حدود ۴۲ میلیون از ۶۱ میلیون واجدین رای در انتخابات ۸ تیر شرکت کنند تا پیروز شوند. با توجه به اینکه تنها ۲۹ میلیون نفر در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ و تنها ۲۵ میلیون نفر در انتخابات مجلس ۱۴۰۳ شرکت کردند، منطقی است که بپرسیم آیا پزشکیان می‌تواند دو سوم از واجدین شرایط را برای رای دادن بسیج کند یا خیر. این ممکن است یک کار بسیار دشوار باشد، با توجه به محدودیت‌های زمانی که او را از ایجاد مقرهای انتخاباتی قوی در سراسر کشور و حضور شخصی در ۳۱ استان کشور محروم می‌کند.

پزشکیان تا کنون برای جلب نظر افکار عمومی که دلخور و بی‌اعتماد، اگر نگوییم عصبانی است، و تمایز خود از بقیه نامزدها، به یک طناب‌بازی سیاسی دست زده است. از یک سو، بر احترام خود برای آیت‌الله خامنه‌ای و نظام اسلامی تاکید کرده است. از سوی دیگر، او بر ساده‌ زیستی و تقوای شخصی خود، مخالفت با گشت ارشاد، و مهم‌تر از همه، خودداری از دیدن خود به عنوان تنها خردمند روی صحنه تأکید کرده است.

منتقدان او معتقدند که حتی اگر پزشکیان انتخاب شود، او نخواهد توانست کار زیادی انجام دهد با توجه به ضعف مقام ریاست جمهوری و اینکه نرخ‌ بالای مشارکت در انتخابات تنها به مشروعیت بخشیدن به یک دولت ظالم کمک می‌کند. با این حال، حامیان پزشکیان با یادآوری این نکته که ایرانیان در زمان روسای جمهوری‌ مانند خاتمی و روحانی آزادی بیشتری (هرچند محدود) را تجربه کردند، در مقایسه با احمدی‌نژاد و رئیسی، استدلال می‌کنند که رای دادن به نامزدی مانند پزشکیان با توجه به گزینه‌های موجود، انتخاب درستی است..

یک راه احتمالی که پزشکیان می‌تواند از ریاضیات انتخاباتی سخت عبور کند، این است که انتخابات به دور دوم برود. ماده ۱۷ قانون اساسی مقرر می‌کند که اگر هیچ نامزدی در دور اول اکثریت را کسب نکند، انتخابات دور دوم بین دو نامزدی که بالاترین تعداد آرا را دارند برگزار شود. این اتفاق تنها یک بار رخ داده است، در سال ۱۳۸۴، زمانی که رقابت شدید بین اکبر هاشمی رفسنجانی و احمدی‌نژاد ۶۲٪ از رای‌دهندگان را به پای صندوق‌های رای کشاند. بنابراین، نرخ مشارکت ۶۰٪ (حدود ۳۶ میلیون رای‌دهنده) نیز می‌تواند به نفع پزشکیان باشد.

نتایج انتخابات‌های قبلی نامزدهای ریاست جمهوری ۱۴۰۳

مصطفی پورمحمدی	امیرحسین قاضی‌زاده	علیرضا زاکانی	مسعود پزشکیان	سعید جلیلی	محمدباقر قالیباف
					چهارم شد با ۴ میلیون رأی [۱۴٪]، سال ۱۳۸۴
اعلام آمادگی کرد ولی شرکت نکرد، سال ۱۳۹۲		رد صلاحیت شد، سال ۱۳۹۲	کناره‌گیری کرد، سال ۱۳۹۲	سوم شد با ۴ میلیون رأی [۱۱٪]، سال ۱۳۹۲	دوم شد با ۶ میلیون رأی [۱۶٪]، سال ۱۳۹۲
		رد صلاحیت شد، سال ۱۳۹۶			کناره‌گیری کرد، سال ۱۳۹۶
	چهارم شد با ۱ میلیون رأی [۳٪]، سال ۱۴۰۰	کناره‌گیری کرد، سال ۱۴۰۰	رد صلاحیت شد، سال ۱۴۰۰	کناره‌گیری کرد، سال ۱۴۰۰	کناره‌گیری کرد، سال ۱۴۰۰

همانطور که در جدول بالا نشان داده شده است، تمامی نامزدهایی که برای ریاست جمهوری امسال رقابت می‌کنند، مدت‌هاست که به دنبال دست‌یافتن به این مقام بوده‌اند. انتظار می‌رود که «نامزدهای پوششی» مانند علیرضا زاکانی و امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی برای متحد کردن رای محافظه‌کاران کناره‌گیری کنند. همه نگاه‌ها اما به این خواهد بود که آیا دو محافظه‌کار اصلی – محمدباقر قالیباف یا سعید جلیلی – نیز همین کار را خواهند کرد. اتحاد، همواره عملکرد محافظه‌کاران در انتخابات ریاست جمهوری نبوده است.

از سوی دیگر، جناح اصلاح‌طلب و میانه‌رو با مشکل تقسیم آرا به دلیل معرفی چندین نامزد روبرو نیست، آنگونه که در انتخابات ریاست جمهوری سالهای ۱۳۸۴ و ۱۳۸۹ از آن ضربه خوردند. علاوه بر این، پزشکیان یک نامزد جذاب‌تر از تنها نامزد میانه‌رو در انتخابات ۱۴۰۰، عبدالناصر همتی، رئیس سابق بانک مرکزی ایران، است که تنها ۸٪ از آرا را کسب کرد. با محدود کردن میدان به دو نامزد در دور دوم احتمالی، پزشکیان می‌تواند به دست آوردن رای اصلاح‌طلبان و میانه‌روها و هموار کردن مسیر خود برای دست یافتن به مقام ریاست جمهوری، علی‌رغم چالش‌های اولیه انتخاباتی، امیدوار باشد.

———-
* دکتر مهرزاد بروجردی رئیس دانشکده علوم انسانی، علوم و آموزش در دانشگاه علم و فناوری میسوری است. او نویسنده کتاب «روشنفکران ایرانی و غرب» و کتاب «ایران پس از انقلاب: کتابچه راهنما» است.