فن‌آوری «نمایش شیون» در حاکمیت ولایی
احمد علوی
 |
«فن‌آوری نمایش شیون» و ماتم در حاکمیت ولایی دارای کارکردهایی خاصی است که آنرا از مورد مشابه رایج سنتی در میان مردم متمایز میکند. در مراسم سنتی مردم و فرهنگ عمومی، ماتم، شیون و تعزیه و تسلیت معمولا دارای کارکردهای نظیر ابراز احساسات و تسکین روانی، تقویت همبستگی اجتماعی یا تبادل حمایت‌های مادی و معنوی است.
«فن‌آوری نمایش شیون» در حاکمیت ولایی - که امری تکرارپذیر در قالب مراسم سوم و هفتم، چهلم و سالانه است - اما دارای کارکردهای سیاسی، امنیتی و اجتماعی است. برای نیل به این کارکردها، حاکمیت تلاش میکند تا منابع، امکانات اقتصادی و انسانی جامعه و زیر ساختهای کشور را با مشارکت و سردمداری حوزویان وابسته، مداحان، سپاهیان و امنیتی‌ها و مقامات کشوری بکار بگیرد و «فن‌آوری نمایش شیون» را سازمان دهد.
در این میان، بازسازی و بازگفت تاریخ کهن اسلام در فضای عمومی کنونی جامعه، نقش بسزایی را در فن‌آوری نمایش شیون بازی میکند. چه، از ویژگی‌های گفتمان - ولایی و حوزویان وابسته - یکی این است که با شبیه‌سازی و بازتاویل و ارجاع رخدادهای شرایط کنونی، به جنگ‌ها و حوادث صدر اسلام، و انتساب مقامات حکومتی به شخصیت‌های مقدس تاریخی و مذهبی و اختصاص القابی مانند «شهید خدمت» یا «شهید مظلوم» برای اقدامات حکومت و مقامات تصویری قدسی ساخته شود. مثال بارز چنین امری شمار کشته شدگان «حزب جمهوری اسلامی» در دهه شصت بود که بیش از ۷۲ نفر بود، اما بنا مصلحت حاکمیت و بر پایه یادداشت‌های هاشمی رفسنجانی تصمیم گرفته شد، با شبیه‌سازی حادثه کربلا، شمار آنها را ۷۲ نفر اعلام کنند.
تشبیه مقامات حکومتی به ابوذر، اسامه ابن زید و عمار یاسر و شخصیت‌های دیگر صدر اسلام از دیگر کوشش‌های حاکمیت ولایی برای خرید مشروعیت برای رژیم ولایی و سردمداران و کارگزاران آن است. چون یکی از ویژگی‌های گفتمان ولایی به‌کارگیری انگاره‌های خاص تاریخی صدر اسلام البته با تفسیر خاص ولایی – برای تاویل وقایع سیاسی امروزی بر اساس اهداف و اغراض سیاسی طبقه مسلط و کسب مشروعیت در این مسیر است.
«فن‌آوری نمایش شیون» در حاکمیت ولایی در همین چارچوب شکل می‌گیرد. حاکمیت شیعه ولایی با تجربه چند قرن در سازماندهی مراسم ماتم، شیون و عزاداری برای رخدادهای نظیر کربلا، دارای ظرفیتی گسترده برای به‌کارگیری فن‌آوری نمایش شیون است. حوزویان و جریان‌های مذهبی سنتی نیز تبحر خاصی در تبدیل «نمایش شیون» به معنای اخص مذهبی به ابزار سیاسی را در دوران اخیر کسب کرده‌اند. بر پایه آنچه آمد، در این یادداشت که به سرعت فراهم آمده، به فشردگی به برخی از کارکردهای «شیون حکومتی» - در رخدادهای مربوط به سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی - از منظر فن‌آوری(تکنولوژی) قدرت اشاره میشود.
پنهان کردن و به فراموشی سپردن تنگناها و ناکارآمدی‌های حاکمیت: «فن‌آوری نمایش شیون» در حاکمیت ولایی به عنوان ابزاری برای فراموشی سپردن و پنهان کردن -تنگناها و ناکارآمدی‌های و بحران‌های داخلی حاکمیت - به‌کار برده میشود. چه، در فضای های و هوی نمایش شیون توجه افکار عمومی و رسانه‌ها به نمایش شیون ولایی رژیم جلب میشود، و از تنگناها و ناکارآمدی‌های مدیریتی - بخصوص در مورد سقوط بالگرد و حوادث پیش و پس از آن - منحرف میشود. طی بیش از ۴۵ سال گذشته، حاکمیت ولایی تبحری ویژه در «فن‌آوری نمایش شیون» در سرفصل‌های بحران را به نمایش گذاشته است.
تقویت مشروعیت گفتمان ولایی: هدف از به‌کارگیری «فن‌آوری نمایش شیون» تقویت و تثبیت گفتمان ولایی و رهبری آن است. بدین ترتیب حاکمیت ولایی از طریق تداوم و تکرار نمایش شیون در هنگام تشیع جنازه ابراهیم رئیسی و سایر مقامات و ساختن چهره‌های مقدس از آنها و انتساب آنها به مقدسات این گفتمان را تقویت میکند. گویا رهبر، رئیسی و مقامات حاکمیت با خلوص نیت و طیب خاطر، جان خود را برای اسلام و خدمت به مردم از دست داده‌اند. تشبیه مقامات حکومتی به قدیسین صدر اسلام راهکاری شناخته شده در مسیر تقویت این همانی مقامات رژیم با قدیسین صدر اسلام است.
ایجاد همبستگی و انسجام اجتماعی در میان اقشار وابسته به حاکمیت: فن‌آوری نمایش شیون در حاکمیت ولایی یک فرصت برای جلوگیری از ریزش نیرو، گردآوری و جذب اقشار خاکستری و ایجاد همبستگی بین اقشار وابسته به حاکمیت است. بنابراین به‌کار گیری «فن‌آوری نمایش شیون» می‌تواند به عنوان ابزاری برای تقویت انسجام اجتماعی، و ایجاد حس همبستگی و غرور در میان حامیان رژیم به‌کار گرفته شود. در همین راستا، دشمن - فرضی-خیالی خامنه‌ای - برجسته میشود و مصاف بین دوگانه «ما» و «دیگران» و «خودی» و «غیر خودی» تشدید میشود.
کنترل سیاسی و اجتماعی: اجرای «نمایش شیون» این امکان را به رژیم ولایی میدهد تا تسلط خود را بر فضای عمومی، رسانه‌ها و عرصه سیاسی گسترش دهد. در سایه برگزاری - نمایش شیون به شیوه گسترده و رسمی حکومتی - رژیم با ایجاد فضای تهدید، ارعاب، تسلط نیروهای امنیتی و اطلاعاتی خود را در بر فضای عمومی جامعه بیشتر میکند و از این طریق سرکوب روانی و امنیتی گسترده‌تری را بر شهروندان اعمال میکند. مثال بارز چنین اقدامی تهدید و ارعاب روزنامه‌نگاران در هنگام نمایش شیون سقوط بالگرد رئیسی می‌باشد.
نمایش قدرت و اقتدار ولایی: «فن‌آوری نمایش شیون» همچنین به رژیم ولایی فرصت میدهد تا قدرت و اقتدار خود را در عرصه داخلی و حتی بین‌المللی به معرض نمایش بگذارد. با حضور گسترده مقامات بلندپایه و برگزاری نمایش شیون رسمی و بزرگ، رژیم سعی میکند تا چهره‌ای همبسته، مقتدر و مسلط از خود به نمایش بگذارد و خلل و فُرج خود را پنهان و خود را به عنوان نماینده اکثریت وانمود کند. دعوت و پذیرایی از سران شماری از کشورهای منطقه در همین راستا انجام پذیرفته است.
تداوم گفتمان ولایی: هدف از تداوم و تکرار نمایش شیون ولایی کمک به تداوم و انتقال ارزش‌های فرهنگی و دینی به نسل‌های جدید اقشار وابسته و افراد تازه کار به‌خصوص فعالین هیئت‌های مذهبی است. چنین مکانیسمی می‌تواند به حفظ و تقویت فرهنگ و هویت ولایی مورد نظر رژیم و تداوم آن در میان نوجوانان بسیجی و هیئتی کمک کند.
سرکوب مخالفان و دگر اندیشان: نمایش شیون می‌تواند به عنوان ابزاری برای تهدید و سرکوب مخالفان و معترضان استفاده شوند. رژیم می‌تواند از این فرصت‌ها برای نشان دادن حضور قوی خود و هشدار به مخالفان استفاده کند و به آنها پیام دهد هر گونه مخالفت یا اعتراض با پیامدهای جدی امنیتی، قضایی و کیفری مواجه خواهد شد.
تحمیل سبک زندگی مد نظر حکومت: نمایش شیون ولایی مستلزم تبلیغ و تحمیل سبک زندگی سنتی ولایی است. ژست حزب‌اللهی، آشفتگی ظاهری، تبلیغ رنگ سیاه، تحمیل حجاب اجباری، بازی کردن نقش مرید رهبر، استفاده از انگشتر عقیق و به دست گرفتن تسبیح و برخی از جلوه‌های این نوع زندگی است.
ایجاد نماد الگوهای نقش: فن‌آوری شیون به رژیم ولایی این فرصت را میدهد تا رهبران گذشته و در اینجا «شهید خدمت» را به عنوان نماد و الگوهای نقش برای نسل‌های جدید اقشار وابسته به حکومت معرفی کنند. با تمجید از صفات و دستاوردهای مقامات حکومتی - نظیر رئیسی و همراهانش - حاکمیت ولایی سعی میکند ارزش‌هایی مانند سرسپردگی به رهبر ولایی و گفتمان حاکم را در میان اقشار وابسته به خود ترویج کند. هدف ترویج چنین نمادی تثبیت گفتمان ولایی مبنی بر ذوب در ولی فقیه و هضم «فرد» در هویت جمعی منظور نظر حاکمیت است.
هدایت احساسات و انرژی عمومی اقشار وابسته: حاکمیت ولایی از نمایش شیون برای هدایت هیجان روانی، احساسات و و عواطف عمومی به سمت اهداف خاص گفتمان خود استفاده میکند. با ایجاد فضای هیجان احساسات و عواطف عمومی، حاکمیت می‌تواند احساسات اقشار وابسته و رسانه‌ها را به سمت حمایت از خود و مقابله با دشمنان فرضی سوق دهد. همچنین تکرار نمایش شیون می‌تواند به ایجاد احساس امنیت و ثبات روانی اقشار وابسته حکومت کمک نموده و به کاهش تنش‌ها و نگرانی‌های آنها بیانجامد.
نهادینه‌سازی فرهنگ شیون: نمایش شیون برای مقامات و رهبران و مقامات مرده به واسطه تداوم و تکرار به یک بخش نهادینه شده از فرهنگ سیاسی و اجتماعی تبدیل میشود. نمایش شیون می‌توانند به عنوان بخش مهمی از تقویم حکومتی شناخته شوند و هر ساله برگزار شوند، که این خود به تداوم و تقویت سلطه گفتمان حاکم بر اذهان اقشار وابسته و حامیان رژیم کمک میکند.
استفاده از رسانه‌ها برای تبلیغات: رسانه‌های حکومتی و وابسته به رژیم - با صرف هزینه‌های گزاف از منابع عمومی کشور - این نمایش شیون را به گستردگی پوشش میدهند و از این فرصت برای تبلیغات و ترویج گفتمان حاکم رژیم استفاده میکنند. هدف این تبلیغات ارتقاء مقامات حکومتی زمینی به فرشتگان آسمانی است. به‌کار گیری القابی از قبیل «شهید خدمت» یا «دیپلمات شهید» در همین راستا صورت می‌گیرد.
توزیع منابع و پاداش‌ها: رابطه عمیقی میان نمایش شیون و بازتوزیع رانت وجود دارد. مشارکت در نمایش شیون و نشان دادن سرسپردگی به گفتمان و رهبر حکومت، زمینه‌ساز سهیم شدن در رانت قدرت، ثروت و منزلت حکومتی یا افزایش سهم در آن است. بدین ترتیب رژیم حاکم با به‌کار گیری «نمایش شیون» راهکار توزیع منابع و پاداش‌ها و بازتوزیع رانت، دوری و نزدیکی اقشار وابسته و حامیان خود به گفتمان مسلط را اندازه گیری نموده و سهم آنها در توزیع رانت تعیین میکند.
نهادینه کردن حافظه جمعی-تاریخی و ایجاد اسطوره‌ها برای اقشار وابسته: طولانی کردن نمایش شیون و تکرار آن یکی از راهکارهای حاکمیت برای ایجاد حافظه جمعی- تاریخی و اسطوره‌ها برای اقشار وابسته به خود و نهادینه کردن آنهاست. این امر در راستای ایجاد هویت مشترک و تقویت احساس وفاداری و کارپذیری در میان اقشار وابسته و ایجاد شکاف بیشتر بین «خودی» و «غیر خودی» و آنچه «دشمن» می‌‌‌خواند است.
جلوگیری از خلأ قدرت و انتقال پیام ثبات به مخالفان رژیم: «فن‌آوری نمایش شیون» راهکاری برای جلوگیری از بروز خلأ قدرت یا شکاف مدیریت در حاکمیت است. با تداوم «نمایش شیون» و انتقال پیام‌های حاکی از استحکام و پایداری، حاکمیت تلاش میکند نشان دهد که حتی پس از مرگ مقامات بالا و میانی، ساختار قدرت همچنان قوی و پابرجاست و توزیع رانت در میان اقشار وابسته ادامه خواهد داشت.
در خاتمه باید تاکید کرد تکرار و تداوم نمایش شیون برای مقامات مرده در رژیم‌های استبداد مذهبی یک ابزار چندمنظوره و راهبردی (ترکیبی از دلایل امنیتی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی) است که به آنها کمک میکند تا ضمن بازسازی انسجام داخلی حاکمیت، مشروعیت، سرکوب، کنترل، حفظ ثبات و اقتدار خود را حفظ و گسترش دهد.
به این ترتیب، نمایش شیون برای مقامات حکومتی به یکی از راهکارهای اصلی سیاست و امنیت در رژیم‌های استبداد مذهبی نظیر حاکمیت ولایی است.
نظر خوانندگان:
■ آقای علوی گرامی، این به گفته شما «نمایش شیون» و تشبیه حوادث و شخصیت‌ها به حوادث و چهره‌های صدر اسلام مجموعه بزرگ‌تری از اسلام سیاسی است. انقلاب اسلامی نیز با عاریه گرفتن از همین سمبل‌های شیعی از سوی بخش مهمی از انقلابیون در جامعه همه‌گیر شد و به سرعت پیروز شد. مگر دکتر شریعتی امام حسین را با چگوارا مقایسه نمی‌کرد و شاه را یزید زمان نمی‌خواندند؟ از ابوذر و زینب به همین شکل استفاده می‌شد. و اگر این نمایش‌ها کارکرد دارد و بخشی از مردم هوادارانشان را گرد حکومت بسیج میکند به همان سیاق که سال‌های ۵۶ و ۵۶ در خیابان‌ها و مساجد برای انقلاب عمل می‌کرد، طبیعی است که از این ابزار استفاده میکنند.
با احترام/ حمید فرخنده
■ آقای فرخنده گرامی با درود و سپاس از اظهار نظر شما، حتما بروی مطلبی که نوشتید فکر خواهم کرد، البته نوشته شما با یادداشت من دارای تباین آشکاری نیست و با آن همسو است. گفتمان‌هایی گوناگون درون مذهب شیعه و حتی جریان‌های غیر مذهبی سعی میکنند تا بازتاویل تاریخ به روایت خودشان، خود را ادامه مسیر دوران طلایی گذشته نشان دهند. به گمان من هیچ دوره‌ای را نمی‌توان با صفت طلایی توصف کرد، و با گسست تاریخی دوره کهن با دوره امروزی کسی نمی‌تواند مدعی باشد که نماینده فلان و بهمان باشد، کما اینکه هیچ کس را نمی توان قدیس یا قهرمان نامید. ارزیابی کارآمدی هر گرایش و گفتمان را باید با معیارهای امروزی و آموزه‌های اخلاقی سنجید، به گمان انتساب به این و آن برای کسی مشروعیت نمی‌آورد ملاک رفتار مبتی بر اخلاق است. آویزان شدن هر گروه به آسمان یا تاریخ ملاک ارزیابی عملکرد آن نیست.
پیروز و سرفراز باشید / علوی
■ جناب علوی، علاوه بر مواردی که شما ذکر کردید کارگردانان رژیم در اضافه کردن سیاهی لشکر به بازیگران اصلی هم وارد و خبره هستند. برای نمونه اونها با اتوبوس‌ها به روستاهای اطراف رفتند و به بیکاران و اونها که امکانات مسافرتی ندارند صبحانه و نهار و اتوبوس مجانی ارائه دادند که در مراسم تشییع شرکت کنند. اون جمعیتی که در رسانه‌ها نشان میدهند پشتش فقر اقتصادی و فرهنگی است. دست کم خارجی‌ها ممکن است فریب انبوهی این جمعیت را می‌خورند.
با احترام رنسانس
■ آقای علوی عزیز، نکته‌ای که من به آن اشاره کردم نیز در تایید و تکمیل نکات شما درباره ابعاد بهره‌برداری‌های حکومتی از اعتقاد و احساسات دینی مردم بود که به واقع شما برشمرده و بررسی کرده بودید. خواستم فقط اشاره‌ای به استفاده ابزاری از دین برای انقلاب در یک جامعه استبدادزده با فرهنگ دین سنتی بکنم که به سود کسانی که عده و عُده بیشتر داشتند و خود را صاحبان و متولیان اصلی دین می‌دانستند، تمام شد.
پایدار باشید/ حمید فرخنده
■ آقای فرخنده گرامی با سپاس مجدد از بذل توجه شما، کاملا با نظرات شما موافقم، به نظرم نکته شما کاملا بجاست و شایسته بررسی بیشتری از منظر علوم تجربی و با تکیه بر نظریه‌های پذیرفته شده اکادمیک است. بررسی و نقد سنت، مذهب و احساسات مذهبی البته مهم است، بسیاری از جمله صادق هدایت (در بسیار از آثار مانند قصه آفرینش یا کتاب البعثه الاسلامیه علی البلاد الافرنجیه) و جمال زاده (در خلقیات ما ایرانیان)، بازرگان (روح ملتها، سازگاری ایرانی) به این مهم پرداخته‌اند، یادداشت کوتاه من هم که به سرعت فراهم آمد، گامی بسیار کوچک در همین راه است، نقطه‌ای در اقیانوس، منظر اما در این یادداشت همان تکنولوژی قدرت است که بروی یک رخداد امروزی تاکید دارد.
پیروز و سرفراز باشید، احمد علوی
■ در خراسان رضوی بنا به گفته خبرگزاری دولت صدهزار مهاجر افغانی در مراسم تشییع شرکت کردند. ج. ا. از این قشر آسیب پذیر هم بخوبی برای سیاهی لشکر و نمایش قوی بودن و هوادار داشتن استفاده کرده. تحلیل‌گران با تمرکز بر جنبه‌های تئوریک و کم اثرتر تبلیغی که تنها بر هواداران رژیم تاثیر دارد، شایسته است روی این کلک رژیم تمرکز کنند که این برداشت را ایجاد می کند که رژیم هواداران زیادی دارد.
با احترام رنسانس
