میدان انقلاب بوخارست پایتخت رومانی
مشاهدات سفر بالکان
علی‌اکبر مهدی
در ماه گذشته مدت ۱۸ روز با چند تن از دوستان با یک “تور” به کشورهای بالکان سفر کردیم. هدف رسمی برنامه “تور” دیدار از اماکن تاریخی و فرهنگی و آشنایی با تاریخ و فرهنگ اجتماعی ۹ کشور رومانی، بلغارستان، مقدونیه شمالی، آلبانی، مونتنگرو، کرواسی، بوزنی-هرزگووین، صربستان، و مجارستان بود. دیدارهای ما شامل می‌شد از بعضی کاخ‌ها و قلعه‌های قدیمی، مجالس دولتی، و بازارها و مناطق مشخصی که جلوه گر زندگی اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی این جوامع و تضادهای تاریخی و قومی آنهاست. پس از ورود به شهر بوخارست، سفر ما با اتوبوس آغاز و با صرف یک یا دو روز در یک یا دو شهر در هر کشوری ادامه می‌یافت. علاوه بر مدیر برنامه که در تمام سفر با ما بود و قبل از ورود به هر کشور گزارش مختصر و پایه‌ای در اختیارمان قرار می‌داد، در هر شهر یک راهنمای محلی نیز به ما می‌پیوست و به سئوالات مسافرین جواب می‌داد.
در زیر چند برداشت نظری و عام خود را از مشاهدات و مطالب و مباحث مطروحه توسط راهنمایان و افراد محلی هر کشور ارایه می‌دهم. این نکات اغلب کلی است و مبتنی است بر اطلاعات قبلی من، مشاهدات در این سفر، خواندن دو کتاب در مورد منطقه قبل از سفر، و تماشای فیلم‌های مستند از جنگهای جهانی اول و دوم، سقوط و تجزیه یوگسلاوی، تضادهای قومی در منطقه، و محاصره سارایوو. هر یک از این مشاهدات نیازمند تحقیق مشخص می‌باشد و آنچه می‌نویسم برخورد تامل‌آمیزی است به آنچه که در این سفر دیدم و شنیدم.
۱. نگاه مسلط راهنمایان محلی به تاریخ خودشان و ارتباط این تاریخ با نزاع‌های قومی، جغرافیایی، و تاریخ این منطقه در مجموع دوگانه‌نگرانه بود: سفید و سیاه، خوب و بد، درست و نادرست، حق و ناحق، زشت و زیبا. ارائه اطلاعات اغلب به گونه‌ای بود که گویا عمدی وجود داشت که تاثیر سیاسی و فرهنگی سلطه گسترده و عمیق ترک‌های عثمانی را کم‌اهمیت و دوران ماقبل عثمانی را بزرگ جلوه دهد (در جواب به سئوالی چنین، یکی از راهنمایان اذعان داشت که رسما از ما خواسته‌اند که چنین کنیم). دو جلوه مهم این دوگانه‌انگاری‌ها عبارتند از عثمانی (بیگانه/دشمن) در مقابل غیرعثمانی (خودی) و کمونیسم/استبداد/سلطه روس‌ها در مقابل آزادی امروز و خودمختاری.
۲. هرگونه ارائه تاریخ این کشورها همراه بود با حذف و کوچک‌انگاری نقش دولت‌های عثمانی و تحولات دوران حاکمیت آنها. اشاره به عثمانی‌ها همواره منفی و اغلب برای توجیه مشکلات تاریخی و توقف رشد طبیعی این جوامع بود. نقش متضاد و پیچیده حاکمیت عثمانی‌ها در به‌کارگیری و همکاری اقشار و دولت‌های محلی، حتی در مواردی کلیسا، یا عمدا مورد حذف قرار می‌گرفت و یا سهوا بی‌اهمیت جلوه داده می‌شد. (برای پیچیدگی تحولات دوران عثمانی در این سرزمین‌ها رجوع کنید به کتاب مارک مزوور به نام “بالکان‌ها: تاریخ مختصر”).
۳. قومیت: آگاهی نسبت به قومیت و اهمیت آن، چه مثبت و چه منفی، هم گسترده بود و هم بیشتر آرمانی. گسترده از این جهت که حضور گسترده اقوام در این مناطق هم از مهم‌ترین عوامل جنگ‌ها و نابه‌سامانی‌ها بوده است و هم اکثریت شهروندان این کشورها هنوز هم رفاه و بهبود زندگی سیاسی و اجتماعی امروز خود را در گرو عاملیت قومی خود بر می‌شمارند. اگر مساله قومیت، و اختلافات ناشی از آن، با نفی خالص‌انگاری نژادی و آموزش و رشد فرهنگ رواداری همراه نگردد، آنها آتشی زیر خاکستر خواهد ماند که این جوامع را آبستن زایش خشونت‌ها و نزاع‌های قبلی می‌کند. در گفتگو با صرب‌ها، به‌ویژه مردمانی که ریشه اسلاو دارند، نوعی خودبرتربینی را ملاحظه می‌کردم. آنها خود را از نظر قومی-نژادی برتر از اقوام دیگر می‌دانند. این حس قومی رنگ شدیدا دینی نیز دارد. برای این بخش از صرب‌ها، منطقه از قبل مسیحی بوده است و هویت آن با مسیحیت و کلیسا تعیین می‌شود، نه با ادیان و فرهنگ بیگانه که توسط عثمانی‌ها به این منطقه تحمیل شده است.
نمونه برجسته آتش زیر خاکستر کشور کوچک بوسنی-هرزگوین است که بر اساس قرارداد دیتون (شهری در ایالت اوهایو آمریکا) در سال ۱۹۹۵ میلادی دارای ساختار سیاسی بسیار ناکارآمدی بر مبنی دین-قومیت می‌باشد. این کشور به دو جمهوری فدرال و یک منطقه خودگران تقسیم شده است: فدراسیون بوسنی-هرزگوین (اف.ب.آی.اچ)، جمهوری اسپاکا (آر.اس)، و منطقه پریشکو. هر یک از این سه منطقه رییس جمهور قومی خود را دارد (بوسنی، صرب، و کرواس) که هر ۸ ماه با هم جای عوض می‌کنند. “مجلس نمایندگان” و “مجلس شهروندان” دو بخش پارلمانی است که هر یک نمایندگان قومی خود را داراست. این تقسیمات و شکاف‌های قومی خود را در حوزه آموزش و پرورش نیز بازتولید می‌کنند.
۴. در میان شهروندان مسیحی دلبستگی به کلیسا و اهمیت‌اش در شکل‌گیری هویت فرهنگی آنها و کشورشان بسیار قویست. پس از سقوط عثمانی‌ها، اغلب کلیساهای قدیمی که عثمانی‌ها قبلا آنها را به مسجد تبدیل کرده بودند، مجددا به عنوان کلیسا بازسازی شده است.
با توجه به اینکه همه این کشورها امروز ساختاری نسبتا دموکراتیک دارند، راهنمایان ما تصویری را که از دوران پادشاهی این کشورها بدست می‌دادند، به‌ویژه از رابطه نزدیک این پادشاهان با کلیسا، به نوعی آرمانی و همراه با حسرت گذشته بود. توصیف دوران پادشاهی اغلب همراه با عظمت و غرور بود.
۵. تصویر اغلب مردمی که ما با آنها در تماس قرار گرفتیم از دوران کمونیسم و روس‌ها منفی بود، بویژه در میان نسل جوان و میانسال. حتی افراد مسنی که امروز از امکانات محدودی برخوردارند و حسرت رفاه عمومی دوران کمونیستی را می‌خورند، دوران کمونیسم را به عنوان دوران سیاه شناخته و آنرا دوران سکون و بیرنگی تاریخ و زندگی خود توصیف می‌کنند. در توصیف معماری و آثار دوران کمونیستی، به کرات از آنها صفات “استالینیستی” یا “فاشیستی” را شنیدم. گویا اغلب شهروندان فساد موجود در جامعه فعلی را پیامد دوران کمونیسم می‌دانند تا محصول ساختارهای موجود (که قطعا نقش آشکاری دارند). پس از سقوط کمونیسم، موقعیت طرفداران فعال این ایدئولوژی نه تنها تضعیف شده، بلکه از کم و کیف متفاوتی در هر یک از این کشورها برخوردار است. در بعضی مورد غضب قرار گرفتند و حذف شدند و در بعضی دیگر فعالیت حزبی خود را به گونه‌ای کم‌رنگ‌تر در کنار احزاب دیگر ادامه می‌دهند. بر اساس گزارش راهنمایان ما، احزاب کمونیستی موجود نقش پررنگی در ساختار و تعاملات سیاسی فعلی ندارند.
۶. تاریخ این کشورها و کل منطقه همراه است با نفوذ و حمله کشورهای قدرتمند خارجی و نزاع‌های داخلی. جای پای رومی‌ها، ترک‌ها، و روس‌ها هنوز باقی است و تشدید کننده بعضی از اختلافات و مشکلات فعلی. در جنگ جهانی و اول و دوم، مردمان این منطقه هزینه زیادی دادند. جنگ داخلی یونان در سالهای جنگ دوم جهانی نقشی تعیین‌کننده در سیاست دوران جنگ سرد و رقابت و نفوذ شوروی و آمریکا در این منطقه باقی گذاشت. امروز آمریکا، اروپا (بویژه ناتو) و چین نقش مهمی در منطقه دارند، امریکا بیشتر در سیاست و اروپا و چین در اقتصاد. کشورهای مسلمان مثل ترکیه، عربستان سعودی، و امارات سرمایه گذاری‌های تعیین‌کننده‌ای در چند کشور مسلمان نشین دارند. رقابت عربستان و امارات و قطر در این کشورها فقط به سرمایه‌گذاری محدود نمی‌‌شود. تاسیس مساجد یکی از راههای نفوذ ایدئولوژیک و جهت بخشیدن به رفتار مسلمانان ساکن این کشورهاست. هتل پنج ستاره‌ای که تور ما برای دو شب در آنجا انتخاب کرده بود در مالکیت عربستان سعودی بود و مشروبات الکلی در این هتل ممنوع بود. به روایت راهنمای ما، بخشی از مردم محلی، به‌ویژه مسلمانان سکولار، در عین حال که از سرمایه‌گذاری‌های کشورهای عربی استقبال می‌کنند، از محدودیت رفتاری و ارزشی که این کشورها از طریق دینی برای آنها ایجاد می‌کنند راضی نیستند.
۷. با توجه به مشکلات اقتصادی و سیاسی موجود، به‌خصوص پس از دوران کرونا و تورم فعلی در جهان، اغلب این کشورها با مهاجرت جوانان به اروپا و آمریکای شمالی مواجه هستند. نگرانی از افزایش سنی جمعیت، همراه با مهاجرت جوانان، بار سنگین اقتصادی به بعضی از این کشورها تحمیل کرده و همه آنها را با چالش جدیدی مواجه داشته است.
۹. بالاخره، باید یادآوری کنم که اگر انگلیسی‌زبان هستید و قصد سفر به مجموعه این کشورها دارید، در مجموع مشکل زبانی نخواهید داشت اما با خود ارزهای مختلف هر یک از کشورها را همراه داشته باشید. اگرچه در همه کشورها صرافی فراوان است، تعدادی از کشورها “یورو”، تعداد کمتری دلار، و بعضی فقط پول مشخص کشور خودشان را می‌پذیرند.
***
درباره تصویر بالای گزارش:
میدان انقلاب در خیابان “پیروزی” در بوخارست که در برگیرنده مجسمه سواران اولین پادشاه رومانی، کارل اول، و سازه‌ای با اسامی ۱۰۵۸ شهدای انقلاب دسامبر ۱۹۸۹ می‌باشد. در دوران کمونیستی این میدان محل تظاهرات و سخنرانی‌های دولتی بود و آخرین سخنرانی نیکولای چائوچسکو در این میدان انجام شد. در دوران کمونیستی، مجسمه قدیمی کارل اول برداشته شد و سازه‌ای از نیم تنه‌ای لنین به جای آن گذاشتند. پس از انقلاب ۱۹۸۹، مجسمه لنین را ذوب کرده و با مواد آن دوباره مجسمه کارل اول را ساخته و نصب کردند.
نظر خوانندگان:
■ جناب دکتر مهدی گرامی، درود بر شما.
اطلاعات بسیار خوب و آموزنده‌ای است. ای کاش شما و همراهان ارجمندتان چه ایرانی و چه غیر ایرانی، فرصتی می‌داشتید که یافته‌های خود را در کتابی ترجیحاً به زبان فارسی گردآوری کنید. و باز چه بهتر که با ایران هم مقایسه شود (البته در جاهایی که معنا دار باشد).
با سپاس. بهرام خراسانی ۱۳ مرداد ۱۴۰۲
■ از نظر من این مقاله بسیار دقیق و با حوصله و اگاه کننده نوشته شده، و اطلاعات مرا درمورد این مناطق تکمیل و یا تصحیح کرد!
بسیار عالی / م. ص از وین اطریش
