جدال اندیشه با چماق
اردشیر لطفعلیان
 |
جدال اندیشه با چماق داستانی قدیمی ست، داستانی به کهنگی قدمت حضور انسان بر روی این کرۀ خاکی. انسان موجودی با قابلیت برای اندیشه وری زاده شد، هر چند که در آغاز این اندیشه نزد او صیقل ندیده و رشد نایافته بود. همین اندیشه بود که انسان را از دیگر جانداران ممتاز کرد. امّا طبع حیوانی نیز همیشه با او همراه بود. اندیشه آدمی را در جهت تعالی روح و احساس، کشف رازهای طبیعت، ابداع و اکتشاف، بنیاد گذاشتن نهادهای سودمند اجتماعی، نوشتن و سرودن و آفریدن و نیز قانونمندی و نظم و دادگری پیش برد. امّا طبع حیوانی نیز که خودخواهی، انحصارگری، زیاده طلبی و سلطه جویی و زورگویی از آن می‌زاید، در تضاد با بخش اندیشگی همچنان در آدمی زنده ماند. میان این دو بخش از سـاخـتـــار وجـود انسان از همان ابتدای خلقت نبردی بی امان درگیر شد که بی وقفه ادامه یافت و این نبردی دائمی و پایان ناپذیر است.
“مولانا جلال الدّین بلخی” اندیشمند و سُرایندۀ بزرگ در دفتر دوّم مثنوی معنوی با اشاره به حدیثی از آفرینش خلق عالم در سه گونه به نام‌های «فرشته، آدمی، حیوان» یاد می‌کند و دربارۀ گونه‌ای که «آدمی» باشد، چنین می‌گوید:
وان سوّم هست آدمیزاد و بشر
از فـرشتـه نیمـی و نیمیش خـر
نـیـم خـر خـود مایل سِفلی بود
نـیـم دیگــــر مایـل عِلـوی بود
تــا کدامین غالب آید در نبرد
زین دو نیمه تا کدامین بُرد نَرد
و این نبردی است که یکی از جلوه‌های آن همان جدال اندیشه با چماق است. صاحبان چماق را در واقع می‌توان نمایندگان بخش حیوانی بشریّت دانست. آنها همواره اندیشه را دشمن داشته و از رشد و شکوفایی آن در هراس بوده‌اند. برای به بند کشیدن اندیشه و بازداشتن نیمۀ برتر آدمی از نموّ و تعالی، در درازای تاریخ، شیوه‌های گوناگونی از حبس و بند و شکنجه و امحاء جسمانیِ اندیشه وران تا پدید آوردن فضاهای تعصّب و تحجّر و نابردباری به کار بسته‌اند.
چه بسا روزگارانی که خداوندان چماق خود را فرمانروای مطلق جهان پنداشته و چنین انگاشته‌اند که اندیشه را برای همیشه به بند کشیده‌اند و دیگر هیچگاه دغدغه‌ای از جانب آن نخواهند داشت. امّا اندیشه نیز درگیرودار دیرین و همیشگی خود با چماق، نشان داده است که بندپذیر نیست و درست در همان وقتی که صاحبان زور دور را یکسر به کـــام خود پنداشته و اندیشه وران را بـــرای همیشه سرکوفته و رام انگاشته‌اند، ناگاه از جایی که هیچ انتظارش نمی‌‌رفته سر بر آورده است. چنین بوده که اندیشه در رسوخ آرام و نهانی خود تا قلب اردوگاه‌های جهل و تعصّب و خودکامگی پیش رفته و سرانجام، دژهای مهیب و به ظاهر مستحکم انحصار گران قدرت را چون خانه‌های مقوایی از هم گسیخته است.
در هر سرزمینی که اندیشه بر چماق چیرگی داشته، آزادی و آبادی و رفاه و سعادت نیز آشیان گزیده و در هر جا که چماق بر اندیشه پیروزی یافته، نصیب مردمان چیزی جز نکبت، ذلّت و فقر و فساد و اختناق نبوده است.
با اندوه و شرمساری باید اذعان کرد که در میهن کهنسال ما ایران در بیشتر دوران‌ها، زور چماق بر نیروی اندیشه چربیده است. پس شگفت نیست که کشوری با موهبت‌های بیکران طبیعی، مردمی هوشمند و مستعد و جغرافیایی ممتاز، در بسیاری از دوره‌های تاریخ خود با اوضاعی پریشان و نابسامان دست به گریبان بوده و در آن عدل و مُروّت و دانش و آزادی در معرض انواع تجاوز و تطاول قرار داشته است.
در آن سرزمین مردم از هزاران سال پیش بارها و بارها برای پایان دادن به سلطۀ چماق از هر نوع آن به پاخاسته و با نثار خون و جان و فدا کردن خان و مان، انحصارگران قدرت را به زیر کشیده‌اند تا حکومت عدل و قانون، جانشین زور و چماق شود و اندیشه میدانی برای نشر و نما داشته باشد. امّا هر بار شوربختانه این چیرگی دیر نپائیده و دشمنان اندیشه و شیفتگان قدرت بی مهار، پس از کوتاه زمانی بار دیگر بر اوضاع تسلّط یافته‌اند.
تاریخ ما از اینگونه به پا خاستن‌ها فراوان به یاد دارد. خیزش مزدکیان در عهد فرمانروایی ساسانیان، قیام‌های ابومسلم و یعقوب لیث و بابک و افشین در دوران سلطۀ عرب‌ها، جنبش اصلاح طلبی به هدایت میرزا تقی خان امیرکبیر در عصر ناصری، انقلاب مشروطه در آغاز قرن بیستم و نهضت ملّی ایران، به رهبری محمّد مصدّق در آغاز دهۀ ۱۹۵۰ تنها نمونه‌های معروف تر و شناخته شده تر این خیزش‌های به شمار می‌روند.
آخرین خیزش بزرگ مردمی در کشور ما برای به پایان آوردن حکومت زورو خودکامگی در بهمن ۱۳۵۷ روی داد. با پیروزی انقلاب، امیدی بزرگ نیز به فرا رسیدن روزگاری نو، روزگار چیرگی قطعی و نهایی اندیشه بر چماق در دلها فروزان شد. امّا بهار زیبای آزادی که پس از آن خیزش تاریخی در ایران به گِل نشست باز هم در آن سرزمین بلا کشیده عمری کوتاه داشت و دیری نگذشت که به قول خواجۀ شیراز «عقاب جور» بــــار دیگر بـــر همه جا بال گشود و استبدادی به مراتب کریه تر و خشن تر جانشین استبداد پیشین شد.
امروز هم که چهل و چهار سال از آن رویداد تاریخی می‌گذرد، در ایران ما عرصه بر صاحبان اندیشه و شیفتگان آزادی همچنان تنگ است که بود. هنــوز هـمـه جـــای آن خاک کهن جولانگاه چماق به دستان است که میزنند، می‌کُشند، ویران میکنند، محاکمات فرمایشی برپا می‌دارند، هر کس را که بخواهند به زندان می‌افکنند و هر کس را که اراده کنند به بالای چوبه دار می‌فرستند.
غاصبان قدرت که وعدۀ برقراری همۀ آزادی‌های مستقر در پیشرفته ترین جوامع دنیا را می‌دادند، در این چهل و چند ساله به راستی که روی خودکامگان و ستم پیشگان و چپاولگران و فساد گستران دهه‌ها و قرن‌های پیشین را از هر نظر سفید کرده‌اند. کار نامۀ سیاهی که اینان با دستاویز دین در کشتار بی شمار دگراندیشان انباشتن زندان‌ها از کسانی که تنها گناهشان مطالبۀ حکومت قانون و برخورداری از حقوق به رسمیّت شناخته شدۀ آدمی در اعلامیۀ جهانی حقوق بشر و منشور سازمان ملل متحد بوده است، با آنچه که در تیره ترین ادوار تاریخ ایران بر مردم ما گذشته است برابری می‌کند.
امّا خداوندان چماق با همۀ گستاخی و بی پروایی که یافته‌اند و احساس کاذب چیرگی که به آنها دست داده، باید بدانند که این نبرد هنوز پایان نیافته است. صاحبان اندیشه و دوستداران آزادی و معتقدان به شأن و کرامت انسانی اگرچه به سختی زخم خورده و آسیب دیده‌اند، هنوز از پای ننشسته‌اند.
خبـــر بــد برای اردوگاه چماق، پشت کردن نسل جوان به آن اردوگاه و پیوستن دانشگاه‌ها، این نخستین کانون خردگرایی و اندیشه صف مبارزات آزادیخواهانۀ مردم است و دبیرستانها و آموزشکده‌ها‌ها نیز به آنها تأسّی جُسته‌اند. دیگر اینکه، دژهای زور و خودکامگی و با وجود مقاومت سرسختانۀ پاسبانان این دژها در سطح جهان، یکی بعد از دیگری در حال فرو ریختن بوده‌اند و زود باشد که با پیروزی جنبش فراگیر زن، زندگی، آزادی که نسل نشو و نما یافته در دامان انقلاب بهمن پیشتاز آن است، نوبت سرزمین رنج دیدۀ ما نیز فرا رسد تا همه با هم آن سرودۀ شورانگیز حافظ را بخوانیم که:
شد آنکــه اهـل نظر بـر کناره می‌رفتند
هزار گونه سخن بر دهان و لب خاموش
نظر خوانندگان:
■ درود بر آقای لطفعلیان!
- مسئله چماق و چماقداری و چماقکشی و چماقخواهی در جامعه ایران در ابعاد گوناگون از دیر باز؛ بویژه از دوران مشروطه وجود داشته است و این طیفها همواره «آلت فعل» در دست قدرتمندان وذینفوذان و اربابان و کلّاشان و غیره و ذالک بوده اند. بی شک، ریشه یابی علل ظهور و نقش اینگونه ها طیفهای حتّا رقیب همدیگر و همچنین آسیبیهایی که به جامعه و فرهنگ و مردم ایران زده اند تا کنون به جدّ بررسی و سنجشگری نشده است. تا جایی که من میدانم در همان اوایل انقلاب ۵۷، «علی اکبر اکبری»، کتابی در باره «لمپنسیم» نوشت و منتشر کرده بود. قبل از آن نیز، جسته گریخته از طرف پژوهشگران غربی، مقالاتی پراکنده در جریده های ادبی و تاریخی در خصوص حضور اینگونه طیفها در جنبشهای اجتماعی ترجمه و منتشر میشد. تا جایی که یادمه به ابتکار مجله «جوانان امروز»، زنده یاد «سبکتگین سالور»، هر هفته با یکی از زندانیان اینگونه طیفها مصاحبه میکرد و زمینه های خانوادگی و تاریخچه رشد و تبهکاری و افتادن به زندان آنها را جویا میشد.
- بعد از انقلاب ۵۷، تعدادی پژوهشگران کوشش کردند که در باره اینگونه طیفها، تحقیق کنند. اخیرا در خارج از ایران، آقای «مسعود نقره کار»، همّت کرده اند و در کثیری مقالات خودشان در باره اینگونه طیفها و ماهیّت وجودیشان بحثهایی بارآور را منتشر کرده اند؛ بویژه در کتاب خواندنی اش به نام «زنگیهای گودِ قدرت». همچنین مصاحبه خانم «سرشار» با «شعبان جعفری».
از زمانی که خواست تغییرخواهی کلیدی در مناسبات ایران و ایرانی به طور اساسی تحت نام « زن، زندگی، آزادی» پدیدار شد، تا کنون هواداران یا دشمنان یا رقیبان یا حاسدان یا خرابکاران یا مغرضان اشخاص معروف و بنام و محبوب به هرگونه چماقداری تهوّع آور به منظور متفرّق و گسلاندن مردم از همدیگر یا مصادره به مطلوب کردن اعتراضها و همبستگیها به نفع گروه و حزب و شخص ایده آلی خودشان در رفتار با دیگران اقدام کرده اند از فحّاشیهای دهن لقی و دعوا مرافعه و حتّا کتک کاری گرفته تا زورگوییها و تحمیل اراده مستبد و بدتر از حزب اللهی های ولایت فقاهتی. یعنی رفتارهایی به غایت زشت و چندش آور و تولید کننده نفرت و بیزاری. به نظر من کسانیکه مراسم مختلف را در خارج از کشور برگزار میکنند، باید ششدانگ حواسشان جمع باشد که میدان و میکروفون و سکو و تریبون را از اینگونه اشخاص مخرّب و جاه طلب و گندیده مغز محفوظ نگاه دارند. اینگونه طیفها ریشه کن نخواهند شد؛ زیرا پسزمینه های رفتاری آنها، معضلی کهنسال است که برای ترمیم و درمانشان به سنجشگریها و تراپیهای آموزشی و بهبود وضعیّت مناسبات اجتماعی و اقتصادی و بیش از همه، آموزش و پرورشی منوط است. اندیشه، زمانی کارگر بر مغز و روان اینگونه طیفها خواهد بود که امکانهای ظهور و حضور و دوام آنها پیشاپیش شناسایی و خشکیده شوند. آنانی که در رسانه های مختلف به اینگونه طیفها که حتّا کراوات میزنند و شیک و پیک نیز عرض وجود میکنند، امکانهای فحّاشیگری و دهندریگی و خودمحوری جاه طلبانه میدهند، خواهی نخواهی، راه را برای تحوّلات کلیدی و بهره آور با دشواری و چه بسا شکست روبرو خواهند کرد.
شاد زی و دیر زی! فرامرز حیدریان.
■ درباره سرشت آدمی سعدی بزرگ نیز سروده‌ای دارد:
آدمیزاد طُرفه معجونی ست از فرشته سرشته وز حیوان
گر کند میل آن شود به از آن ور کند میل این بَتَر شود ز این
