رابطه بازرگانی ایران با اروپا به کدام سو؟

رابطه بازرگانی میان ایران و اتحادیه اروپا در سه ماه نخست سال جاری میلادی گسترش یافته است. این روند را چگونه میتوان تفسیر کرد؟ بنا به تازه ترین آمارهای یوروستات - نهاد رسمی آماری اتحادیه اروپا - طی سه ماهه ابتدایی سال جاری میلادی، کشورهای عضو این اتحادیه، حدود ۲۷۷ میلیون یورو واردات از ایران داشته‌اند که نسبت به دور مشابه پارسال حدود ۴۰ درصد افزایش داشته است، همچنین صادرات اتحادیه اروپا به ایران با رشدی بیش از ۱۸ درصدی به یک میلیارد و ۵۴ میلیون یورو رسیده است.

در شرایط فعلی وزن اقتصادی ایران در سبد اقتصاد بزرگ اروپا چندان زیاد نیست و زیر یک درصد است بلکه این وزن داد و ستد اروپاست که در اقتصاد نسبتا کوچک ایران چشم‌گیر است. بنابراین تاثیر توسعه داد و ستد بازرگانی ایران با اتحادیه اروپا برای اقتصاد ایران بسیار مهمتر از تاثیر آن بر اقتصاد اتحادیه اروپاست. با این وجود نباید فراموش کرد که داد و ستد ایران با اتحادیه اروپا تنها اقتصادی و سیاسی نیست بلکه نمادین هم هست و پیامهایی را برای سایر شرکای بازرگانی ایران می‌‌فرستد.

دلایل افزایش داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا

در شرایط فعلی، چند دلیل اعم از دلایل سیاسی و اقتصادی این افزایش داد و ستد میان ایران و اتحادیه اروپا را توضیح میدهد. نخست اینکه اروپا در کنار مذاکرات احیای برجام تلاش می‌‌کند تا با افزایش داد و ستد بازرگانی با ایران، حاکمیت ایران را به توافق بر سر بازگشت امریکا به برجام تشویق نماید. چنین سیاسی البته با هماهنگی با دولت بایدن صورت می‌‌گیرد و سیاستی است که با چشم‌پوشی از دور زدن برخی از تحریم‌ها‌ اجازه می‌داد تا رژیم ایران منابع اقتصادی معینی را به دست آورد و به فروپاشی اقتصادی دچار نشود.

دومین دلیل این است که افزایش بازرگانی خارجی در کل جهان به دلیل گذار از بحران جهانی کرونا و ورود به مرحله رونق است. در دوره پسا بحران جهانی کرونا بازرگانی جهانی بطور کلی شاهد یک جهش بود و تنها مختص داد و ستد میان ایران و اتحادیه اروپا نبود.

و سومین دلیل افزایش داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا، هم بزرگ شدن اندازه اقتصاد اروپاست که افزایش آن طبیعتا بازرگانی خارجی این اتحادیه را نه تنها با ایران بلکه با کلیه جهان افزایش داده است. چه داد و ستد جهانی یک واحد اقتصادی معین - بخصوص اقتصاد‌ها‌ی اروپایی که رشد آنها مشروط به بازرگانی جهانی آنهاست - تابعی از اندازه آن اقتصاد است. اگر اندازه اقتصاد اروپا در گسترش است، طبیعی است که داد و ستد آن با جهان و از جمله ایران نیز افزایش یابد.

داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا: فراز و نشیب پایدار

رابطه بازرگانی میان ایران و کشورهای اروپایی - که بعدا در چارچوب اتحادیه اروپا همکاری خود را شکل دادند - طی بیش از چهار دهه اخیر شاهد افت و خیز شدیدی بود و بارها دچار بحران شد. حوادث مربوط به انقلاب و جنگ میان ایران و عراق، موجب شد تا بازرگانی ایران و اروپا نوسان شدیدی را تجربه کند. با پایان جنگ، بازرگانی ایران و اروپا تاحدی بهبود یافت اما با صدور فرمان قتل سلمان رشدی از سوی خمینی، این داد و ستد یک بحران و سقوط دیگر را تجربه کرد. چندی بعد نیز رابطه بازرگانی ایران و اتحادیه اروپا به دنبال صدور حکم دادگاه حوادث تروریستی رستوران میکونوس مجددا دستخوش بحران شد. پرونده هسته‌ای ‌نیز یکی از مواردی بود که رابطه بازرگانی طرفین را تا مدت طولاتی دستخوش بحران کرد.

فارغ از تحولات گذشته اگر، تنها به نوسانهای داد و ستد میان ایران و اتحادیه اروپا متمرکز شویم؛ خواهیم دید بالاترین اندازه بازرگانی ایران و اروپا مرکب از صادرات و واردات در سال ۲۰۱۱ میلادی انجام پذیرفت است که چیزی بیش از ۲۷ ملیارد یورو بود. البته این داد و ستد با اعمال موج اول تحریم‌ها‌ این رقم افت شدیدی داشت اما به دنبال اجرایی شدن برجام بازرگانی طرفین داد و ستد به بیش از ۲۰ ملیارد یورو در سال ۲۰۱۷ رسید. در سال گذشته میزان بازرگانی نزدیک ۵ ملیارد یورو بود که یک پنجم سقف بالاترین داد و ستد در ۱۲ ساله اخیر کاهش یافت. دلایل چندی این فراز و نشیب را توضیح میدهد. افزایش داد و ستد میان ایران و اتحادیه اروپا هر چند مثب است اما بدون مخاطره، موانع و و ریسک نیست.

سبد داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا

سبد بازرگانی خارجی میان کشورها معمولا بر اساس عوامل واقعی و برخی از سیاست گذاری‌ها‌ مثلا تحریم یا تعرفه کمرکی و بازرگانی شکل می‌گیرد و یک شبه دگرگون نمی‌‌شود. اصلی‌ترین خط تجاری ایران و اروپا، به‌طور سنتی و تاریخی صادرات نفت ایران به اروپا و واردات ماشین‌آلات و فن‌آوری، مواد اولیه و کالاهای نیم ساخته و واسطه و برخی از خدمات از از کشورهای اروپایی بوده است.

تا پیش از موج نخست تحریم‌ها‌ این صادرات نفت خام و مشتقات نفتی، کالاهای سنتی مانند فرش و خشکبار و خوراکی‌ها‌ و برخی از کالاهای معدنی صادرات ایران به اروپا را شکل می‌داد. با تحریم‌ها‌ی ایران نفت خام از این سبد حذف شد و در شرایط فعلی این کالاهای سنتی مانند فرش و خشکبار و خوراکی‌ها‌ و برخی از کالاهای معدنی است که در سبد صادراتی ایران به اتحادیه اروپا باقی مانده است. سبد واردات ایران از اروپا ماشین الات سنگین و نیمه سنگین و وسایل حمل و نقل و همچنین مواد اولیه و واسطه است و دگرگونی چندانی را تجربه نکرده است.
موانع گسترش داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا

هر چند گسترش داد و ستد ایران و اتحادیه اروپا در سه ماه نخست سال جاری میلادی نشان به بهبود رابطه بازرگانی آنهاست اما همزمان موانع جدی بر سر راه این همکاری اقتصادی وجود دارد. هرچند احیای برجام شرط لازم برای توسعه داد و ستد اقتصادی میان حکومت ایران و اروپاست اما شرط کافی نیست. شرط دیگر این توسعه داد و ستد همانا خروج نظام بانکی ایران از لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف و  فعال شدن نظام بانکی ایران در عرصه بین‌المللی است. چنین امری دست کم در شرایط فعلی دارای چشم انداز روشنی نیست و بیش از هر چیز دیگر به اراده سیاسی حاکمیت مربوط است. در غیر این صورت بانکهای فعال در عرصه جهانی تمایلی به همکاری علنی بانکهای ایرانی نخواهند داشت. خروج ایران از لیست سیاه اف‌ای‌‌تی‌اف دارای اهمیت نمادین و واقعی است و نشانه‌ها‌ی مثبتی را برای بازیگران اقتصادی جهان - اعم از بانکها و سرمایه گذاران - می‌‌فرستد.

هر نوع فعالیت اقتصادی و رشد اقتصادی در چارچوب اقتصاد ایران که وابسته به فعالیت‌ها‌ی تجاری با جهان خارج است مشروط به ورود و خروج سرمایه و ارز است. روند ورود و خروج سرمایه و پول و ارز به ایران مشروط به همکاری بانکهای بین جهانی با ایران است. بانکهای معتبر اروپای برای اینکه از خطر اتهام پول شوئی و جابجاکردن پول کثیف و جریمه‌ها‌ی کلان و کاهش ارزش سهامشان خودداری کنند این کنوانسیون را رعایت و همزمان با بانکهایی که این مقررات را رعایت نمی‌‌کنند همکاری نمی‌‌کنند.

سهم بالای بخش کدر و نقش اساسی سیاه پاسداران و نهادهای رانتی در اقتصاد ایران، دخالت نهادهای امنیتی در نظام بانکی، بکار گیری نظام بانکی ایران برای تامین مالی گروه‌ها‌ی نیابتی از جمله دلایلی است که می‌تواند مانع همکاری بانکهای بین المللی شود. بانک‌های بین‌المللی در این نگرانی هستند که در صورت همکاری با ایران مشمول جریمه‌ها‌ی کلان شوند و این جریمه‌ها‌ دارای تاثیر منفی بر اعتبار و ارزش سهام بانکها خواهد بود. بنابراین، تنگنای بازرگانی خارجی ایران در گسترش داد و ستد با اتحادیه اروپا تنها منحصر به تحریم‌ها‌ نیست و در کوتاه مدت هم برطرف نخواهد شد.

روزآمد نبودن دانش بازرگانی خارجی، کمبود اطلاعات و ارتباطات، ناکارآمدی مدیریت و سازمان نیز از تنگناهای دیگر بازرگانی خارجی ایران است. سیاست خارجی ایران نیز یکی از موانع بزرگ دیگر است که با تاکید بر توهم توطئه و دشمن تراشی بسیاری از فرصت‌ها‌ برای ایجاد ارتباط با سایر فرهنگ‌ها‌ و جوامع را از بازرگانی برون مرزی ایرانی گرفته است.